گوشه‏اى از حکمت لقمان‏
بعضى از مفسران به تناسب اندرزهاى لقمان که در آیات قرآن کریم منعکس است قسمتهایى از سخنان حکمت آمیز این مرد الهى را بازگو کرده‏اند که ما فشرده‏اى از آن را در اینجا مى‏آوریم:
الف: لقمان به فرزندش چنین مى‏گفت: یا بنى! ان الدنیا بحر عمیق، و قد هلک فیها عالم کثیر، فاجعل سفینتک فیها الایمان باللَّه، و اجعل شراعها التوکل على اللَّه، و اجعل زادک فیها تقوى اللَّه، فان نجوت فبرحمة اللَّه و ان هلکت فبذنوبک!:
پسرم! دنیا دریاى ژرف و عمیقى است که خلق بسیارى در آن غرق شده‏اند، تو کشتى خود را در این دریا ایمان به خدا قرار ده، بادبان آن را توکل بر خدا، زاد و توشه‏ات را در آن تقواى الهى، اگر از این دریا رهایى یابى به برکت رحمت خدا است، و اگر هلاک شوى به خاطر گناهان تو است .
همین مطلب در کتاب کافى، ضمن سخنان امام کاظم ع به هشام بن حکم به صورت کاملترى از لقمان حکیم نقل شده است:
یا بنى ان الدنیا بحر عمیق، قد غرق فیها عالم کثیر، فلتکن سفینتک فیها تقوى اللَّه، و حشوها الایمان، و شراعها التوکل، و قیمها العقل، و دلیلها العلم، و سکانها الصبر:
پسرم دنیا دریاى عمیقى است که گروه بسیارى در آن‏ غرق شدند، کشتى تو در این دریا باید تقواى الهى باشد، و زاد و توشه‏ات ایمان، و بادبان این کشتى توکل، و ناخداى آن عقل، و راهنماى آن علم، و سکان آن صبر است .
ب- در گفتار دیگرى به فرزندش در آداب مسافرت چنین مى‏گوید:
پسرم! هنگامى که مسافرت مى‏کنى، اسلحه و لباس و خیمه و وسیله نوشیدن آب، و وسائل دوختن و داروهاى ضرورى را که هم خود، و هم همراهانت از آن استفاده مى‏توانید بکنید بردار، و با همسفران در همه چیز جز در معصیت الهى همراهى کن.
پسرم! هنگامى که با جمعى مسافرت کردى در کارهایت با آنها مشورت کن.
در صورت آنها تبسم نما.
در مورد زاد و توشه‏اى که دارى سخاوتمند باش.
هنگامى که تو را صدا زنند پاسخ گو و اگر از تو کمک بخواهند آنها را یارى کن.
تا مى‏توانى سکوت اختیار کن.
نماز بسیار بخوان.
در مرکب و آب و غذا که دارى سخاوتمند باش.
اگر از تو گواهى به حق بطلبند گواهى ده.
اگر از تو مشورتى بخواهند براى به دست آوردن نظر صائب کوشش کن و بدون اندیشه و تامل کافى پاسخ مگو، و تمام نیروى تفکرت را براى جواب مشورت به کار گیر که هر کس در پاسخ مشورت خالصترین نظر خود را اظهار نکند، خداوند نعمت تشخیص و اندیشه را از او مى‏گیرد.
هنگامى که ببینى همراهان تو راه مى‏روند، و تلاش مى‏کنند، با آنها به‏ تلاش بر خیز.
دستور کسى را که از تو بزرگتر است بشنو.
اگر از تو تقاضاى مشروعى دارند همیشه جواب مثبت بده، و هرگز نه نگوى، زیرا گفتن نه، نشانه عجز و ناتوانى و سبب ملامت است ...
هرگز نماز را از اول وقت تاخیر نینداز، و این دین خود را فورا ادا کن.
با جماعت نماز بگذار، هر چند در سخت‏ترین حالات باشید ...
اگر مى‏توانى از هر غذایى مى‏خواهى بخورى قبلا مقدارى از آن را در راه خدا انفاق کن.
کتاب الهى را تلاوت کن، و ذکر خدا را فراموش منما .
ج- این داستان نیز از لقمان معروف است، در آن هنگام که به صورت برده‏اى براى آقایش کار مى‏کرد، روزى به او گفت: گوسفندى براى من ذبح کن و دو عضو که بهترین اعضاى آنست براى من بیاور.
او گوسفندى را ذبح کرد و زبان و دل آن را براى وى آورد.
چند روز دیگر همین دستور را به او داد منتها گفت، دو عضو که بدترین اعضاى آن است براى من بیاور لقمان بار دیگر گوسفندى را ذبح کرد و همان زبان و دل را براى او آورد، او تعجب کرد و از این ماجرا سؤال کرد، لقمان در پاسخ گفت: قلب و زبان اگر پاک باشند از هر چیز بهترند و اگر ناپاک شوند از همه چیز خبیثتر و بدتر! .
در حدیثى از امام صادق ع مى‏خوا نیم.
فرمود: به خدا سوگند، حکمتى که به لقمان از سوى پروردگار عنایت‏ شده بود، به خاطر نسبت و مال و جمال و جسم او نبود بلکه او مردى بود که در انجام فرمان خدا قوى و نیرومند بود، از گناه و شبهات اجتناب مى‏کرد، ساکت و خاموش بود با دقت مى‏نگریست بسیار فکر مى‏کرد، تیزبین بود، و هرگز در (آغاز) روز نخوابید و در مجالس (به رسم مستکبران) تکیه نمى‏کرد، و رعایت آداب را کاملا مى‏نمود، آب دهن نمى‏افکند، با چیزى بازى نمى‏کرد، و هرگز در حال نامناسبى دیده نشد ...
هیچگاه دو نفر را در حال نزاع ندید مگر اینکه آنها را با هم صلح داد، و اگر سخن خوبى از کسى مى‏شنید حتما ماخذ آن سخن و تفسیر آن را سؤال مى‏کرد، با فقیهان و عالمان بسیار نشست و برخاست داشت ... به سراغ علومى مى‏رفت که بتواند به وسیله آن بر هواى نفس چیره شود، نفس خود را با نیروى فکر و اندیشه و عبرت مداوا مى‏نمود، و تنها به سراغ کارى مى‏رفت که به سود (دین یا دنیاى) او بود، در امورى که به او ارتباط نداشت هرگز دخالت نمى‏کرد، و از این رو خداوند حکمت را به او ارزانى داشت .
تفسیر نمونه، ج‏17، ص: 45