اصلاح‌طلبان رادیکال، به لحاظ فکری کاملاً در لیبرالیسم مستحیل گشته‌اند. به‌گونه‌ای که در حوزه اقتصاد، مواضع درهای باز و سرمایه‌سالاری را قبول دارند. در حوزه سیاست داخلی، طرفدار لیبرال دموکراسی و در حوزه سیاست خارجی، دارای موضع پذیرش رسمی نظام سلطه حاکم بر روابط بین‌المللی‌اند

جریان اصلاح‌طلبی که پس از واقعه دوم خرداد 76 در ایران مطرح شد، در طول یک دهه گذشته در مهندسی سیاسی افکار عمومی و ایجاد گفتمان جامعه مدنی و توسعه سیاسی نقش به‌سزایی داشته است. تحلیل این جریان، بررسی خطوط فکری، صورت‌بندی طیف‌های آن و تبیین عملکرد و مواضع آنها و نیز بررسی مدیریت رهبری نظام در مواجهه با آنان در شرایط حاضر، موضوع حساس و مهمی است. 

دوم خرداد؛ رویکرد و گفتمانی جدید

پیدایش نظام جمهوری اسلامی با راهبرد بسیج مردمی امام خمینی(ره) نقطه عطفی در تاریخ ایران محسوب می‌شود. از دستاورد‌های بی‌نظیر آن، ارمغان استقلال، آزادی، اعتماد به نفس ملی، دین‌مداری، بیداری اسلامی و الهام بخشی است. در این عرصه، نعمت آزادی یکی از آثار مهم نظام مردم سالاری دینی و در نتیجه رشد گروه‌ها و جریانات سیاسی، مشارکت آنان در اداره کشور و نظام در طول سه دهه گذشته پرافتخار بوده است. اگر چه بدبینی تاریخی ایرانیان به احزاب و گروه‌های سیاسی، پیامد‌هایی از جمله عدم تشکیل دولت‌های حزبی را پس از پیروزی انقلاب ایجاد کرده، اما در جامعه سیاسی ایران یکی از گروه‌های مرجع فکری تعیین کننده در رفتار سیاسی مردم، جریان‌های سیاسی همچون لیبرال و خط امام، راست و چپ، اصلاح‌طلب و اصولگرا و امثالهم بوده است.

از پیامد‌های مهم حضور جریانات سیاسی در عرصه اداره کشور، پیدایش گفتمان‌ها و رویکرد‌های مختلف همچون محافظه‌کاری(دولت مهندس بازرگان)، عدالت اجتماعی(دولت مهندس موسوی)، سازندگی(دولت هاشمی رفسنجانی)، جامعه مدنی و توسعه سیاسی(دولت خاتمی)، اصولگرایی و عدالت همه جانبه(دولت دکتر احمدی‌نژاد) بوده است. با نگاهی تطبیقی به مسائل اجتماعی دولت‌های پس از انقلاب می‌توان گفت که مسیر حرکت آنها یک حرکت پویا و پیش‌رونده بوده و اگر چه موانعی از جمله جنگ تحمیلی از خارج و فقدان یکپارچگی در حاکمیت ایجاد شده است ولی همچنان حرکت دولت‌ها و نظام اسلامی مداوم و به سمت رسیدن به اهداف انقلاب و امام و تبدیل شدن به هژمونی برتر در منطقه و جهان بوده است.[1]

اتخاذ راهبرد تک بعدی و مبتنی بر گفتمان خاص،‌ باعث شکل گیری دولت و سیاست‌های جدید‌تر شده و در نتیجه هر یک از آنان موفقیت‌های نسبی کسب کرده‌اند. در حقیقت در این دوران، دولت‌ها در صدد بسط آرمان‌ها و اهداف انقلاب بوده‌اند اما بروز مشکلات،‌ دشواری‌ها و شرایط باعث شده که اولویت را به یکی از اهداف بدهند و کمتر به اهداف دیگر بپردازند.

در نتیجه هر دولت وجوهی از دولت دینی مطلوب در اندیشه امام را برجسته و نمایان کرده است. اگر چه رویکرد‌های دولت نهم همه جانبه به نظر می‌رسد.

بر این اساس در پرتو انتخابات دوم خرداد 76، رویکردی متفاوت از گذشته با چرخش پاشنه اقتصادی به سیاسی، به رسمیت شناختن رفتار‌های اجتماعی جوانان، همبستگی نوین و ظهور مطالبات انباشته شده سیاسی، احیای انتقاد‌های سازنده به نظام و فعال شدن عرصه‌های سیاسی جامعه با شعارهای جدید همچون همچون جامعه مدنی، جمهوریت، آزادی، مردم سالاری، اصلاحات و اعلام توسعه سیاسی به عنوان گفتمان جدید به رهبری سید محمد خاتمی آغاز شد. در این رویکرد اهدافی چون گسترش مشارکت مردم و مشروعیت نظام، تقویت جمهوریت نظام، نهادینه کردن مردم سالاری، بالفعل کردن ظرفیت‌های سیاسی قانون اساسی، تقویت نهاد‌های مدنی، گسترش احزاب، احیای شورا‌های اسلامی، گسترش آزادی‌ها، تقویت مطبوعات و فعال کردن نهاد‌های دانشجویی مد نظر قرار گرفته است.

`اصلاح طلبان` پس از قوه مجریه ابتدا شوراهای اسلامی شهر و روستا درسال 77 و سپس قوه مقننه را در انتخابات ششم در سال 78 از آن خود کردند. این جریان هشت سال در 45 انتخابات از 76 تا 80 با اقبال افکار عمومی مواجه شد. شمارش معکوس جریان سوم به اصلاح طلبان از انتخابات شوراها، در سال 81 شروع و با انتخابات نهم ریاست جمهوری در سوم تیر 84 به پایان رسید. 

جریان شناسی اصلاح طلبان

جریان دوم خرداد و یا موسوم به اصلاح طلبان به چهار طیف برجسته دسته‌بندی می شوند:

 1. اصلاح طلبان سنتی

این طیف از با سابقه‌ترین گروه‌های سیاسی نظام بودند که در دهه اول انقلاب به جناح چپ سنتی مشهور و از فقه پویا دفاع می‌کردند.

آنها در مجلس دوم، فراکسیون قدرتمند و در مجلس سوم طیف اکثریت و نیز اکثریت وزرای دولت مهندس موسوی بودند. در دهه دوم از نفوذ این جریان در دولت و مجلس کاسته شد و در نتیجه در نیمه اول دهه 70 در شرایط نیمه اپوزیسیون قرار گرفت. در نیمه دوم این دهه به تدریج به قدرت بازگشت و ریاست مجریه و مقننه (مجلس ششم) را به دست گرفت. این طیف در دهه 60 به عنوان بدنه ارزشی نظام شناخته می‌شد اما در دهه 70 با تجدید نظر طلبی‌هایی عمل گرا شد. آنها در آغاز، خود را جناح خط امام خواندند و سپس به جناح چپ و یا اصلاح طلب سنتی معروف شدند. در انتخابات 76 سید محمد خاتمی مشهور‌ترین چهره آن، رئیس قوه مجریه شد و در انتخابات 84 مهدی کروبی چهره دیگر این جناح، پس از شکست در انتخابات نهم، حزب اعتماد ملی را از نیرو‌های معتدل دوم خردادی فعال نمود.

طیف اصلاح طلبان سنتی از نظر اندیشه سیاسی، مشروطه خواه و از ولایت فقیه تفسیری دموکراتیک در چارچوب قانون اساسی بویژه مجلس خبرگان رهبری دارند. پایگاه اجتماعی این جریان بیشتر در طبقات محروم شهرها و روستاهاست. استراتژی سیاسی آنان آرامش فعال در داخل کشور است و به نوعی دموکراسی برخاسته از ریش سفیدی اعتقاد دارند و به دنبال نوعی آزادی خواهی مرحله به مرحله‌اند.[2]

گروه‌ها و احزاب برجسته این طیف شامل حزب اعتماد ملی، مجمع روحانیون مبارز، مجمع اسلامی بانوان، حزب همبستگی، مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم و مجمع نیرو‌های خط امام است.

2. اصلاح طلبان میانه‌رو (اعتدال گرایان) 

این طیف در دهه 60 به صورت سایه جناح‌های سیاسی چپ و راست حضور داشت. افراد این طیف مدعی فعال بودن حول محور هاشمی رفسنجانی هستند. این طیف در سال 74 با تأسیس حزب کارگزاران سازندگی در دولت سازندگی، بخش قابل توجهی از مجلس پنجم را در اختیار گرفت اما به تدریج خصوصاً پدر معنوی این حزب در مجلس ششم از سوی اصلاح‌طلبان رادیکال و اپوزپسیون ضربه سختی خورد. به تدریج گروه دیگر این جریان، حزب اعتدال و توسعه فعال شد که در انتخابات نهم با طرح گفتمان اعتدال‌گرا مطرح گردید.

در دید‌گاه‌های این طیف باید گفت آنان «از نظر اندیشه سیاسی، مشروطه‌خواه هستند و به نوعی حکمرانی توسعه‌گرا و نخبه‌گرا و تصمیم‌سازی نخبگان معتقدند و از نظر پایگاه اجتماعی به طبقه متوسط جامعه وابسته‌اند. در همه دولت‌های پس از انقلاب(تا قبل از دولت نهم) در اداره کشور حضور داشتند و از سرمایه‌داری صنعتی دفاع کردند. به بخش خصوصی اعتقاد داشته و در استراتژی سیاسی `آرامش در داخل و تنش‌زدایی در خارج` را دنبال می‌کردند.[3]

این طیف در ایدئولوژی آمیزه‌ای از آموزه‌های لیبرالی و عمل‌گرایی و در رویکرد‌ها عرف‌گرا و سکولار بودند. در اداره اقتصادی کشور به مدل‌های جهانی اقتصاد آزاد اعتقاد داشتند و در مسائل فرهنگی و اجتماعی دارای روحیه تساهل و تسامح و نگاه لیبرالی و در سیاست خارجی، دارای گرایش اعتدالی، مصلحت‌گرایی و واقع‌گرایی بودند.

 3. اصلاح‌طلبان رادیکال 

ریشه‌های این طیف در دهه 60، طیف چپ سنتی بود که در دهه 70 به روشنفکران سیاسی تبدیل شدند. در سال 76 رهبر معنوی آنان را پس از انتخابات، محمد خاتمی برعهده گرفت.

در بررسی دیدگاه‌های این طیف، در اندیشه سیاسی در مرز جمهوری‌خواهی سیر می‌کنند. در بحث ولایت فقیه، ایشان ناظر کل و مقوله آن را از جنس نظارت می‌دانند نه اعمال قدرت. حامی نوعی سکولاریسم به معنای استقلال نهادین از دولت، و به اندیشه‌های مدرن نزدیک‌اند. پایگاه اجتماعی آنان روشنفکران و دانشگاهی‌ها هستند. استراتژی سیاسی آنان دموکراسی‌خواهی در داخل و تنش‌زدایی در خارج بود. در پرونده هسته‌ای قائل به انفعال تا تعلیق و به دست آوردن اعتماد غرب حتماً با مذاکره با آمریکا بودند و از نوعی الگوی لیبرال دموکراسی و سوسیال دموکراسی و همچنین از عناصر اپوزیسیونی در حاکمیت دفاع می‌کرده و می‌کنند.

اصلاح‌طلبان رادیکال، به لحاظ فکری کاملاً در لیبرالیسم مستحیل گشته‌اند. به‌گونه‌ای که در حوزه اقتصاد، مواضع درهای باز و سرمایه‌سالاری را قبول دارند. در حوزه سیاست داخلی، طرفدار لیبرال دموکراسی و در حوزه سیاست خارجی، دارای موضع پذیرش رسمی نظام سلطه حاکم بر روابط بین‌المللی‌اند.[4]

از مهمترین احزاب این طیف دفتر تحکیم وحدت، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و حزب مشارکت هستند.

ادامه دارد