انسان عاقل چه ویژگی هایی دارد؟

عقل در اصل به معنای بستن و نگه داشتن است ..... و ( انسان ) به واسطه ی آن خوب و بد و حق و باطل را تشخیص می دهد . (1) در حقیقت عقل به منزله ی قوایی است که انسان را از درون به صلاح و خیر راهنمایی می کند و از بدی و شرور باز می دارد و به فرموده ی امام کاظم ( علیه السلام ) : خداوند را بر مردمان دو حجت است : حجتی بیرونی و حجتی درونی . حجت بیرونی همان فرستادگان و پیامبران و امامان ( علیه السلام ) هستند و حجت درونی همان عقل هاست . (2)
هر کس این نعمت بزرگ الهی –یعنی عقل – را در زندگی خویش بکار گیرد , به سعادت دنیا و آخرت دست یافته است و آنها که عقل را چراغ راه زندگی قرار نداده اند , بجز بدبختی و هلاکت نصیبی حاصلشان نخواهد شد .
عاقلان و خردمندان دارای نشانه هایی هستند که با کمک گرفتن از آیات الهی و احادیث ائمه ی طاهرین ( علیهم السلام ) به ذکر برخی از آنها می پردازیم .
1 – یکی از نشانه های بارز اهل خرد اینست که , به پند و نصیحت ناصحان گوش فرا می دهند . خداوند حکیم در قرآن کریمش می فرماید : وما یذکر الا اولوا الباب (3) کسانی که خود رأی و خودسر هستند و به حرف احدی به غیر از خود توجه نمی کنند این افراد , خردمند نیستند و عاقبتشان به جز دوزخ نخواهد بود : و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر (4) و گفتند : اگر می شنیدیم و تعقل می کردیم از اصحاب دوزخ نبودیم .
2 – کسی که عاقل است دین دار نیز هست .
امام علی ( علیه السلام ) فرمودند : دیندار نیست , کسی که خردمند نباشد . (5) تنها عاقلان هستند که به دستورات حضرت حق و انبیاء و اوصیا ء آنها گوش فرا داده , به دنیا به چشم مزرعه ای برای آخرت می نگرند و تنها به خوشی زودگذر دنیا دل خوش نمی دارند ؛ بلکه با کمک گرفتن از عقل خود , به فرامین شارع مقدس گوش جان می دهند و اینان مؤمن حقیقی اند .
امام علی ( علیه السلام ) در حکمت 421 نهج البلاغه می فرمایند : عقل تو را کفایت کند که راه گمراهی را از رستگاری نشانت دهد . لذا مؤمنان با کمک گرفتن از عقل خویش راههای گمراهی را شناخته و از آن فاصله می گیرند و تنها در مسیر صراط مستقیم گام بر می دارند .
3 – عاقلان , کمال طلبند .
امام علی ( علیه السلام ) فرمودند : العاقل یطلب الکمال , الجاهل یطلب المال . (6) خردمند , جویای کمال است و نادان , جویای مال . عده ای از مردم تصور می کنند هر کس با هر شرایطی به جمع کردن مال بپردازد و در فاصله ی زمانی اندک صاحب اموال فراوان شود , او انسان عاقلی است ؛ در حالی که در فرهنگ اسلامی به چنین کسی عاقل نمی گویند بلکه به فرموده ی امام علی ( علیه السلام ) عاقل آن کسی است که بدنبال کمالات گشته و خود را به آنها ملبس می کند . مثلا ً از بین علم و ثروت , عاقل کسب علم را انتخاب کرده , بجای حرص در مال , نسبت به علم حریص است و به اندازه ی رفع نیاز به کسب و کار می پردازد و بجای زراندوزی , اموال اضافی خود را صرف تولید و سودرساندن به جامعه و اعضاء آن می کند .
4 – قول و کردار عاقل یکی است .
امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : العاقل من صدق اقواله افعاله (7) خردمند کسی است که کردارهایش گفتارهای او را تصدیق کند . عاقل اهل حرافی نیست بلکه پیش از گفتن برای دیگران , به آنچه می داند و باور دارد عمل می کند ؛ به بیان دیگر قول و عمل او هر دو دارای یک چهره اند !
5 – زبان عاقل در بند است .
امام علی ( علیه السلام ) : العاقل من عقل لسانه خردمند کسی است که , زبان خود را در بند کشد .
بسیاری از بدبختیها و مشکلات , از عدم کنترل زبان است ؛ چرا که اکثر مردم قبل از اینکه خوب فکر کنند حرف می زنند , به همین خاطر است که بیشتر مردم از غالب گفته هایشان پشیمانند و ای کاش قضیه به همین جا ختم می شد ؛ چه گرفتاریها , جدایی ها , کشمکش ها , و .... که بخاطر عدم کنترل زبان , نصیب انسان می شود .
6 – عاقل به نفس خود اعتماد نمی کند .
امام علی ( علیه السلام ) : العاقل من اتهم رأیه و لم یثق بکل ما تسول له نفسه (8) خردمند کسی است که اندیشه ی خود را متهم کند و به هر چیزی که نفسش در نظر او می آراید اعتماد نکند .
عاقل اهل تشخیص تسویلات و آرایشهای نفس است . او می داند نفس , کار قبیح را زیبا و فعل زیبا را زشت جلوه می دهد . عاقل می داند دشمن ترین دشمنان او نفس اوست ؛ لذا اهل دقت و موشکافی در نفس خویش است و گول نفسش را نمی خورد .
7 – سینه ی عاقل صندوق اصرار اوست .
امام علی ( علیه السلام ) : صدر العاقل صندوق سره (9) رازها و اسرار عاقل درون سینه ی اوست و قفل محکمی بر صندوق سینه اش زده , تا احدی به آنها دست نیابد . چه بسیارند کسانی که به بهانه ی صمیمیت و یا رفاقت و .... اسرارشان را فاش می کنند و در اندک زمانی آبروی خود را با دست خویش بر باد می دهند .
از دیگر نشانه های عاقل عبارتست از : تسلیم قضای الهی , بی رغبتی به دنیا , اندیشیدن در هنگام خاموشی , ذکر و یاد خدا در وقت سخن گفتن و عبرت آموختن به هنگام نگریستن , اخلاص در عمل , تکیه کردن بر کار خود نه به آرزوی خویش , عدم افراط در وقت قدرت و از پای ننشستن در وقت ناتوانی , خوار نشمردن دیگران , رام بودن در پذیرش حق , پرهیز از گناهان و ...... (10)
بحث عقل و خصوصات عاقل بحثی است بسیار گسترده که احادیث فراوانی به ذکر و توصیف آن پرداخته است و ما جهت اختصار از نوشتن آنها خودداری کردیم .
مطالعه ی کتابهای اصول کافی ( باب عقل و جهل ) و مصباح الشریعه ( باب عقل ) را به شما پرسشگر گرامی توصیه می کنیم .
پیروز باشید .
(1) علامه طباطبایی ( رضوان الله تعالی علیه ) میزان الحمه / ج 8 / ص 3883
(2) میزان الحکمه / ج 8 / ص 3877
(3) سوره ی بقره / 269
(4) سوره ملک / 10
(5) میزان الحکمه / ج 8 / ص3881
(6) میزان الحکمه / ج 8 / ص 3891
(7) میزان الحکمه / ج 8 / ص 3891
(8) میزان الحکمه / ج 8 / ص 3891
(9) نهج البلاغه / حکمت 6
(10) میزان الحکمه / ج 8