مادرم از اول نوروز سکته شده بعد از دوا و درمان پنجاه درصد رو به بهبودی رفته است اما این میان اخلاقش فرق کرده است یعنی خیلی خرده گیری می کند. همه کارش با ما دو نفر است چون کسی دیگر را ندارد. خیلی هم زودرنج شده است واقعا دلم برای روزهایی که او سالم بود تنگ شده است، خیلی سختی می کشیم، یک وقتهایی هم یک بی حرمتیهایی هر چند کوچک البته از طرف او( نه ما) پیش می آید، آخر می ترسم کارد به استخوان برسد و نتوانم او را تحمل کنیم حرفی زده شود که هر چه خدمت شده است را از بین ببرد یک خورده هم دلم برای او می سوزد و حق را بهش می دهم چون از بس روی تخت نشسته و از خانه بیرون نرفته عقده ای شده است دیگر وظیفه و تکلیفم را نمی دانم، مانده ام گیج و سردرگم و حیران. خوب و بد و درست و غلط در مخ من قاطی شده است، راه چاره چیست؟

از این که به ما اعتماد کردید و مشکل خود را با ما در میان گذاشتید بسیار خرسندیم.
قبل از بیان راهکارهای مختلف برای ارج نهادن و رعایت حقوق والدین لازم است شناخت کافی از این موضوع داشته باشیم. همان طور که در هر موضوع دیگری چنین است. هرگاه اهمیت و ارزش موضوعی را اطلاع یافتیم انگیزه بهتر و بیشتری برای توجه کردن به آن به وجود می آید و آن شناخت و توجه به اهمیت موضوع ما را به عمل و پای بند بودن به آن سوق می دهد، بنابراین مناسب است که در ابتدا (هر چند مختصر) به اهمیت و قدر و منزلت والدین از دیدگاه اسلام بپردازیم و سپس به بیان راهکارها و چگونگی انجام وظیفه و احترام گذاشتن نسبت به آنها اقدام کنیم.
مطمئنا ما در اینجا نمی توانیم از جنبه های مختلف و تمام آنچه که باید بیان کرد، برای شما تشریح کنیم لذا توصیه می شود برای آگاهی بیشتر به کتاب های اخلاقی و روایات زیادی که در این باره از ائمه معصومین(ع) داریم مراجعه کنید تا زمینه ارج نهادن به مقام پدر و مادر در عمل برای شما فراهم شود.
اسلام از نظر حقوقى حساب ویژه‏اى براى پدر و مادر بازکرده همان گونه که در جنبه‏هاى عاطفى نیز حساب جداگانه‏اى براى آنها در نظر گرفته است لذا در روایات آمده که اگر پدر و مادرى از فرزندانشان راضى باشند موجب خیر و برکت و سعادت فرزند مى‏شود اگر در حق فرزندان خود دعا کنند خداوند به این دعا توجه خاصى مى‏نماید کما این که اگر والدین از فرزندان ناراضى باشند و خداى ناکرده آنها نفرین کنند ممکن است، خداوند بر چنین فرزندانى که موجب ناراحتى والدین شوند قهر و غضب نماید.
دین مبین اسلام تحت هیچ شرایطی اجازه ی بی احترامی به والدین را نداده و همواره تأکید نموده که همانند غلامی حلقه به گوش در برابر پدر و مادر باشید.

تنها جایی که والدین, فرزند را امر به معصیت خدای سبحان می کند در چنین مواردی نیز در کمال احترام و ادب نباید از آنها اطاعت کرد اما در هر حال حتی اگر والدین کافر یا مشرک هم باشند باید وظایف خود را انجام داد و در برابر آنان خاضع بود.
احترام و احسان به والدین , آنقدر پر اهمیت است که در قرآن به صورت مکرر پس از مسأله ی توحید بیان شده است. قرآن کریم می فرماید : و قضی ربک الا تعبدوا الا ایاه و بالوالدین احسانا اما یبلغن عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما اف و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر ( خود ) احسان کنید. اگر یکی از آن دو یا هر دو, در کنار تو به سالخوردگی رسیدند, به آنها ( حتی ) اف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنها سخنی شایسته بگوی و از سر مهربانی , بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو : پروردگارا آن دو را رحمت کن چنانکه مرا در کوچکی پروراندند.
در این آیه پس از تأکید به توحید, احسان به والدین توصیه شده است. در این دو آیه نکاتی نهفته است که به برخی از آنان اشاره می کنیم :
1 – نیکی و احسان به والدین.
2 – توصیه به ضرورت این احسان مخصوصا ً در دوران پیری [ روابط صمیمی و عاطفی فرزندان با پدر و مادر در حال عادی و شرایط جسمانی و اقتصادی مساعد, امری طبیعی است اما مهم وقتی است که به دوران کهولت پای می گذارند و به طور طبیعی سطح توقعشان بالا می رود؛ به خصوص اگر از نظر اقتصادی و مالی هم نیازمند باشند و از فرزند, خواسته ها و تقاضاهای خارج از قدرت او و یا خارج از حد معمولی داشته باشند؛ این امر خود به خود باعث می شود که انسان ها در مقابل این خواسته ها و خواهش ها موضع گیری کنند.
این جا است که آیه ی کریمه توصیه می کند که انسان ها توجه داشته باشند وقتی پدر و مادر یا یکی از آن ها به دوران پیری و کهولت پای گذاشتند, باید نسبت به آن ها بیشتر رسیدگی و پرستاری شود. ]
3 – از کوچک ترین صحبت یا حرکتی که موجب ناراحتی و رنجش آن ها می شود, باید اجتناب شود ( فلا تقل لهما اف ) [ یکی از معانی اف , این است که من خسته شده ام, من از این مطالبی که می شنوم و از این حرکاتی که می بینم بیزارم , یعنی کمترین اظهار ناراحتی. فرزند حتی حق ندارد کوچک ترین نا رضایتی در زبان و چهره اش ظاهر شود و یا آن ها را از خود برنجاند. ]
4 – هنگام گفتگو با والدین در کمال احترام و ادب با آن سخن بگوید و لا تنهرهما و قل لهما قولا کریما بر آنان فریاد مزن و بزرگوارانه با آنان سخن بگو.
5 – مهم تر از موارد قبلی این است که و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة بال های تواضع خویش را از محبت, در مقابل آن ها فرود آور [ با تواضع و فروتنی رفتار کنید؛ یعنی آن ها را بسیار برتر, بالاتر و والاتر از خود ببینید و با ایشان در کمال تواضع و تذلل رو به رو شود. ]
6 – همواره برایشان دعا کند چه در زمان حیات و چه در زمان بعد از وفات و برایشان از خدای رحمان , طلب مغفرت نماید. و قل رب ارحمهما کما ربیانی صغیرا بگو : پروردگارا همان گونه که آن ها مرا در کوچکی تربیت کردند, مشمول رحمتشان قرار ده.
پرسشگر عزیز
در متون دینی روایات بسیاری به ما رسیده که هر قدر به پدر و مادر مخصوصا ً مادر , خدمت کنیم هرگز نمی توانیم جبران محبت های آن ها را بکنیم. [در روایتی نقل شده است که شخصی خدمت رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله ) رسید و گفت : مادرم در سالهای کهولت است و من از او نگهداری می کنم و او را به پشت خود حمل می کنم. از حاصل رنج و کسب خود, نیاز او را تأمین می کنم و درست مانند یک طفل شیر خوار, که نیاز به مواظبت دارد, از او مراقبت و نگهداری می کنم. حتی در انجام بعضی از وظایف به چهره ی او هم نگاه نمی کنم که مبادا خجالت بکشد. آیا توانسته ام زحمات و خدمات مادرم را جبران کنم ؟
حضرت فرمودند: نه, تو همه ی این کارها را کرده ای؛ اما توجه داشته باش که او علاوه بر این که تو را در شکم خود نگهداری کرده, از شیره ی جانش به تو داده و هر گامی که برداشته, برای حفاظت تو بوده است؛ هر دستی که حرکت داده, برای نگهبانی تو بوده و دامنش پناهگاه تو بوده است.
با همه ی این احوال او این رنج و مشقت را تحمل می کرده, در حالی که آرزوی زندگی و بزرگ کردن تو را داشته است, ولی تو ضمن این خدمات, در دل به انتظار مرگ او هستی, پس هرگز نخواهی توانست خدمات او را جبران کنی و جزا دهی. ]
روایت بسیار تکان دهنده ای از پیامبر اکرم ( صلی الله علیه و آله و سلم ) نقل شده که تکلیف همه ی ما رادر مقابل والدین روشن می کند. از حضرت ( صلی الله علیه و آله ) نقل شده که شخصی خدمت ایشان عرض کرد : [ ای رسول خدا , حق پدر چیست؟ حضرت فرمودند : مادامی که زنده است او را اطاعت کنی و مطیع او باشی. بعد عرض کرد : حق مادر چیست؟ فرمودند : اگر انسان به اندازه ی ریگ های بیابان و قطرات باران و ایام روزگاران, در مقابل مادر بیاستد و او را اطاعت کند, به اندازه ی یک روز دوران حمل, حق او را ادا نکرده است. ]
با اندکی تأمل در روایات روشن می شود که تا چه میزان, احترام به والدین و مخصوصا ً مادر در سعادت دنیا و آخرت انسان نقش دارد. رسول اکرم ( صلی الله علیه و آله ) می فرمایند : رضی الرب فی رضی الوالدین و سخط الرب فی سخط الوالدین رضایت خدا در سایه ی رضایت والدین و خشم خدا در سایه ی خشم والدین است.
دوست عزیز
وقتی خدای مهربان, رضایت خویش را در رضایت والدین قرار داده, چرا از چنین وسیله ای که بهترین راه برای تقرب به خدای تعالی است استفاده نکنیم؟ خدای رحمان هرگز تکلیفی که از عهده ی بندگانش خارج باشد نکرده و راه تقرب را در دسترس آنها قرار داده است.
اگر طالب بهشت و سعادت ابدی هستی به مادرت به بهترین شکل خدمت کن. روایت معروفی هست که الجنة تحت اقدام الامهات بهشت زیر پای مادران است.  و برخی از بزرگان در مورد این روایت فرموده اند : شاید مقصود اینست که بهشت در دسترس بوده و نیاز به تهیه ی ابزار دور از دسترس ندارد. خدمت به مادر بهشت را به ارمغان می آورد و اگر طالب بهشت هستید آنرا در زیر پای مادرانتان جستجو کنید. ( در اثر تواضع و فروتنی و خدمت, باید خاک کف پای مادران شد. )
ذکر این نکته نیز ضروری به نظر می رسد که اطاعت والدین و احسان به آن ها بعد از توحید ذکر شده است. درست است که خدای سبحان و اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) در مورد آن ها تأکید و توصیه به نیکی نموده اند اما اگر والدین بخواهند انسان را به ترک واجبی یا ارتکاب حرامی یا شرک و کفر وادار نمایند, نباید از آن ها اطاعت کرد؛ لا طاعة لمخلوق فی معصیة الخالق هیچ اطاعتی از مخلوق, در نافرمانی پروردگار روا نیست.
در قرآن نیز پس از اینکه در مورد والدین توصیه می کند می فرماید : و ان جاهداک علی ان تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفا هر گاه آن دو تلاش کنند که تو چیزی را همتای من قرار دهی که از آن آگاهی نداری, از ایشان اطاعت مکن؛ ولی با آن دو در دنیا به طرز شایسته ای رفتار کن. (سوره ی لقمان / آیه ی 15)
توجه به قسمت پایانی آیه مهم است که می فرماید : درست است که نباید از آنان اطاعت کنی اما اجازه نداری در رفتار با آنان از مسیر معروف و پسندیده خارج شوی, هر چند اگر مشرک باشند و تو را به شرک دعوت نمایند.
خلاصه ی کلام اینکه : این موقعیتی که برای شما پیش آمده یکی ازامتحانات الهی است که اگر در این امتحان, موفق بیرون شوید, در مسیر سعادت خویش گام بلندی برداشته اید و مطمئن باشید یکی از بهترین راههای رسیدن به کمال در مورد شما, همین مراقبت از مادرتان است. زیرا خداوند همه ابزار رسیدن به کمال را, با توجه به استعدادها و توانایی های افراد در اختیارشان قرار می دهد.
در پایان به شما عزیز, چند راهکار پیشنهاد می شود :
1 – با خود همواره آیات و روایاتی را که در باب حقوق مادر است تکرار کنید و به باور خود بدهید که رسیدن به بهشت در گرو خدمت به ایشان است و در دعاها از خداوند طلب صبر و بردباری کنید.
2 – خویش را در محضر خدای سبحان ببینید و هر قدمی که بر می دارید خداوند را ناظر بر آن ببینید. به عنوان مثال با خود اینطور تصور کنید : اگر قرار شود یک روز مراقبت من از مادرم را فیلمبرداری کنند و فقط عده ی محدودی بیننده این فیلم باشند, چگونه برخورد می کنم؟ هر چند که مثال بسیار ناقص است؛ چرا که ناظر حقیقی خالق غنی و قادر و مهربان است!
3 – یکی از کارهایی که می تواند بسیار اثر گذار باشد و کار را برای انسان آسان کند این است که ثواب عملتان را به حضرت ولی عصر ( عج الله تعالی فرجه الشریف ) هدیه نمایید و همواره با خود این آیه را خطاب به حضرت ( علیه السلام ) زمزمه کنید : یا ایها العزیز مسنا و اهلنا الضر و جئنا ببضاعة مزجاة فاوف لنا الکیل و تصدق علینا ان الله یجزی المتصدقین ای عزیز, به ما و خانواده ما آسیب رسیده است و سرمایه ای ناچیز آورده ایم. بنابراین پیمانه ما را تمام بده و بر ما تصدق کن, که خدا صدقه دهندگان را پاداش می دهد. (سوره ی یوسف / آیه ی 88 ) مطمئن باش مداومت بر این عمل, محبتی از محبوب عالم امکان, حضرت حجت در دلت ایجاد می کند که حتی سخت ترین کارها, چون برای هدیه به محبوب است نه تنها سهل و آسان می شود بلکه به آن عشق می ورزی.
4 – اگر واقعا ًاحساس می کنید انجام برخی از کارها برایتان سخت است و خدای نکرده سبب بی احترامی به مادرتان می شود و موجبات دوری از قرب حضرت حق را دنبال دارد می توانید برای انجام برخی کارهایی که از نظر جسمانی و ... برایتان سخت و سنگین است پرستاربگیرید و برخی کارها را به ایشان واگذار کنید اما خودتان حتما ًبا ایشان ارتباط مداوم داشته باشید و با محبت برخورد کنید و با او هم صحبت و هم کلام شده به درد و دلش گوش دهید.
از این نکته نباید غافل بود که : کلید همه ی درهای بسته و گرفتاری ها و بلاها در صبر است و تا این ناملایمات نباشد, صبر در وجودتان مستقر نخواهد شد و بدانید آنچه انجام می دهید ( خدمت به مادر ) در مقابل آنچه به دست می آورید ( رضای الهی و بهشت ) بسیار اندک است.
5 – همواره محبت های مادرتان را در ذهن خود بیاورید و به یاد بیاورید آن زمان که کودک و ناتوان بودید چگونه در آغوش مهر و محبت خود شما را پرورش داد و سعی کنید در مقابل آن زحمت ها و مهربانی ها با ایشان مهربان باشید و در هنگامه سختی تحمل و بردباری را دستور العمل زندگی خود قرار دهید.
6 - در صورت امکان هر از چند گاهی هدیه ای هر چند کوچک برای او تهیه کنید.
7 - نقاط ضعف مادر را به رخ او نکشید و پیش دیگران نیز مطرح نکنید.
8 - جنبه های مثبتی که مادرتان دارد را برجسته کنید و گاهی اوقات آنها را مطرح کنید.
در پایان به یک روایت که از معصوم ( علیه السلام ) نقل شده, اشاره می کنم : حق مادر نسبت به سایر حقوق, لازم ترین و واجب ترین حقوق است, چرا که او را در جایی حمل کرده که کسی, دیگری را حمل نمی کند و با گوش و چشم و همه ی اعضا از او نگهداری کرد. در عین اینکه در رحم و شکم برای او مشقت داشت اما با سرور و شادمانی این رنج را تحمل کرد, مشقتی که هیچ کس جز مادر حاضر نیست آن را تحمل کند. مادر راضی بود که گرسنه بماند, اما فرزندش را سیر کند. تشنه بماند, فرزند را سیراب کند. خود برهنه بماند, فرزند را بپوشاند و خود در آفتاب باشد تا بر او سایه بیفکند. به آن مقداری که او رنج و مشقت تحمل کرده, تو باید به او نیکی کنی و با او مدارا کنی, باید شکر خدمات و زحمت های او را به جای آوری هر چند شما توان جبران کوچک ترین زحمت او را ندارید مگر با یاری خداوند.
پیروز باشید .

(1) سوره ی اسراء
برای مطالعه بیشتر به کتاب سیری در رساله ی حقوق امام سجاد ( علیه السلام ) – سلسله گفتارهای آیت الله یثربی / ج2 رجوع شود.