در رابطه با انجام مستحبات به خصوص نافله شب است. در احادیث آمده است که اگر عبادتی به صورت مرتب و منظم انجام بگیرد اثر بخش و مفید خواهد بود لذا می خواهم از شما بپرسم، آیا در شبهایی که حال و حوصله نماز شب خواندن نداریم هم باید این کاررا انجام دهیم یا باید موکول به وقتی کنیم که نشاط عبادت داشته باشیم؟ آیا ایجاد وقفه و به صورت یک خط در میان انجام دادن عبادات مستحبی اثر بخشی آن را کم نمی کند؟

پاسخ به این سؤال نیاز به ذکر مقدمه ای به شرح زیر دارد :
روح انسان دارای حالات مختلف و نشیب و فرازهای فراوانی است. گاه اقبال و میل و توجه انسان به عبادات فراوان و شدید است و گاه این میل کمتر و کم رنگ می گردد.
هر چند کم شدن میل به عبادت و دعا و معنویات معلول عوامل متعددی است که به برخی اشاره می کنیم ولی گاهی اوقات حالت قبض و گرفتگی و بی رغبتی به عبادات (ادبار) برای این است که انسان قدر و لذت زمان اقبال و توجه و میلش به عبادت را بهتر درک کند و متوجه گردد چه نعمتی داشته و ارزش آن را نمی دانسته است.
در نهج البلاغه از امیرالمومنین (علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: ان للقلوب شهوه واقبالا وادبارا. بنابراین قلب انسان گاه اقبال به خدا ومعنویات دارد و گاه پشت می کند. در این رابطه فرموده اند: در هنگام اقبال دل به مستحبات و مندوبات بپردازید و در صورت ادبار به واجبات اکتفاکنید.
البته هر قدر انسان مجاهده نفس بیشتری کند و با خدا و قرآن واهل بیت (علیهم السلام ) انس بیشتری گرفته و دل از هواهای نفسانی تخلیه کند به تدریج اقبالش بیشتر شده و به صورت ملکه راسخه در می آید. آن گاه است که درهمه حالات به یاد خدا و متوجه اوست و هیچ چیز نمی تواند او را از محبوب حقیقی باز دارد.
البته در مرحله اول باید انسان خود را مقید به انجام واجبات و ترک محرمات نماید و پس از مدتى که بدین کار عادت کرد و انجام آن برایش آسان شده خود را مقید به انجام مستحبات و ترک مکروهات نماید و گرنه چنین تقیدى در قدم‏هاى اولیه آثار سوئى به دنبال خواهد داشت. به هر حال رعایت تقوا و انجام تکالیف الهى در هر مرحله‏اى خود زمینه ساز درک بیشتر و توفیق افزون‏تر و توجه و تقرب والاترى به ذات بارى تعالى خواهد بود.
نشاط در اعمال مستحبی یک اصل اساسی است. چنانکه در متون دینی ما هم وارد شده است: زمانی که رغبت به انجام عمل مستحبی ندارید, به واجبات اکتفا کنید؛ چنانکه اگر انسان بر خلاف میل قلبی, خود را مجبور به انجام آن عمل کند پس از مدتی, نفس رم کرده, در واجبات نیز کوتاهی می کند.
برای انجام اعمال مستحبی رعایت این نکته ضروری و مهم است که در ابتدا و بدون مقدمه عمل سنگین عبادی را در برنامه ی خویش قرار ندهید؛ چون عادت به انجام آن عمل ندارید, پس از مدتی خسته شده, آن را ترک کرده, احساس شکست می کنید و این حالت بسیار نا مطلوب است و انسان را تا مدتها از حرکت متوقف می کند.
برای انجام اعمال مستحبی- از جمله نماز شب- باید به تدریج و آرام آرام شروع کنید. مثلا ً اگر اهل نماز شب نیستید, زمانی که تصمیم می گیرید این عبادت با فضیلت را انجام دهید نباید در ابتدا - بعنوان مثال- دو ساعت قبل از اذان صبح بیدار شوید؛ بلکه حدود 10 الی 15 دقیقه قبل از اذان بیدار شده و به خواندن دو یا چهار رکعت نماز شب اکتفا کنید. انجام مستمر این عمل پس از مدتی- مثلا ً یک ماه- برایش ملکه و آسان می شود.
بعد از این مدت, حدود 10 دقیقه ی دیگر به ساعت بیداری اضافه کنید و به همین ترتیب...
دوست عزیز, رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود؛ لذا یکی از عوامل عدم شوق و نشاط در عبادت, تکلیف سنگین و یکباره ی مستحبات به نفس است که با عمل به برنامه ای که ذکر شد, سختی آن برطرف می شود.
پس از عمل کردن به این ترتیب, اگر شبی برخاستید و نسبت به نماز شب چنان بی رغبت بودید که حالت زجر و بی میلی شدید در شما به وجود آمد, در چنین حالتی به این روایت معروف امیر مؤمنان علی ( علیه السلام ) عمل کنید که فرمودند: ان للقلوب اقبالا ً و ادبارا ً فاذا اقبلت فاحملوها علی النوافل و اذا ادبرت فاقتصروا بها علی الفرائض ( نهج البلاغه / حکمت 312 ) دلها را روی آوردن و نشاط و پشت کردن و فراری است؛ پس آنگاه که نشاط دارند آن را بر انجام مستحبات وادارید و آنگاه که پشت کرده بی نشاط است به انجام واجبات قناعت کنید.
البته از این نکته غفلت نورزید که انجام عبادات و مستحبات، در حقیقت همان ریاضت های شرعی است که همراه با سختی و تحمل انجام می شود ولی این تحمل و ریاضت نباید به گونه ای بر نفس تحمیل شود که باعث نفرت گردد. بنابراین در این زمینه نباید نفس را به تنبلی عادت داد و به بهانه ی نداشتن نشاط, مستحبات را ترک کرد. مثلا ً نمی توان با این بهانه که: من هنگام خواندن قرآن نشاط ندارم از قرآن فاصله گرفت؛ بلکه چنین شخصی تلاوت قرآن را از روزی یک صفحه آغاز کند و با مداومت بر این کار و با دقت و تدبر در معانی قرآن کم کم به تلاوت قرآن, علاقمند شود.
همانطور که اشاره شد نکته ی مهم اینست که: هنگام بی رغبتی به مستحبات, حالت تنفر و انزجار نداشته باشیم؛ در این صورت نه تنها عمل مستحبی سودی به حال ما ندارد بلکه به ضرر نیز خواهد بود.
پس ترک عمل مستحبی, با کوچکترین بی میلی و بی رغبتی اشتباه و خسارت آور است؛ چرا که این حالت موجب سستی و تنبلی نفس می گردد. در طی این مسیر هر چه انسان کوشاتر باشد لحظات ادبار ( پشت کردن و بی رغبتی دل ) کم تر خواهد شد.
رعایت نکات زیر در ایجاد شوق و رغبت در عبادات, تأثیر زیادی دارد:
1 – کسب معرفت نسبت به خدای تعالی
مسلما ً هر چه شناخت انسان نسبت به خدای متعال، یعنی خورشید عالم هستی و خودش بیشتر شود و و بداند که روح و حقیقت انسان نسبت به خوشید هستی همچون گل آفتاب گردان است. همانگونه که گل آفتاب گردان با توجه به آفتاب با نشاط و شکوفا می شود و رشد می کند, انسان هم با توجه به خدای متعال و عبادت او، توانایی هایش شکوفا می گردد ، کم کم به جایی می رسد که همچون بزرگان دین, برای خواندن نماز لحظه شماری کند.
2 – مطالعه ی روایات اهل بیت عصمت و طهارت ( علیهم السلام ) و سخن بزرگان درباره ی نماز شب
امام صادق ( علیه السلام ) می فرماید: لا تدع قیام اللیل فان المغبون من حرم قیام اللیل. شب زنده داری را فرو مگذار زیرا بازنده کسی است که شب زنده داری را ببازد.
آیت الله قاضی ( رحمة الله علیه ) به علامه طباطبایی فرمود: ای فرزند! دنیا می خواهی نماز شب بخوان, آخرت می خواهی نماز شب بخوان ( صراط سلوک / علامه حسن زاده ی آملی )
حضرت رسول ( صلی الله علیه و آله و سلم ) فرمود: به راستی که پروردگارت مباهات دارد با ملائکه با سه کس... مردی که شبانگاه بر خیزد و در خلوت گاه, یکه و تنها به نماز خیزد...( به نقل از کتاب ساغر سحر / استاد کریم محمود حقیقی )
3 – زود خوابیدن و سبک غذا خوردن در شب, تأثیر زیادی در برخاستن توأم با نشاط در سحر دارد.
4 – برای توفیق خواندن نماز شب همراه با حضورو توجه قلب, بسیار دعا کنید و از حضرت حق انس با خودش را در دل شب – بویژه قبل از خواب - طلب نمائید.
5 – اگر یک شب تهجد را به دلیل بی رغبتی شدید, ترک کردید – در طول شبانه روز - حتما ً قضای آن را به جا آورید.
شخصی از آیت الله بهجت ( رحمة الله علیه ) سؤال کرد: در نماز شب و سحر خیزی قدری کسل هستم؛ لطفا ًمرا راهنمایی بفرمایید. آیت الله بحجت پاسخ می دهند : کسالت در نماز شب به این رفع می شود که بنا بگذارید هر شبی که موفق به خواندن آن نشدید قضای آن را به جا آورید. ( به سوی محبوب / رهنمودهای آیت الله بهجت / ص 77 )
6 – اگر بی رغبتی شما در زیادی رکعات نماز شب است, به میزانی که رغبت دارید اکتفا کنید.
امام علی ( علیه السلام ) می فرمایند : قلیل مدوم علیه خیر من کثیر مملول منه ( حکمت 444) چیز اندک که با اشتیاق تداوم یابد, بهتر از فراوانی است که رنج آور باشد.
7 – خواندن ابیاتی از حافظ, عطار, فیض کاشانی و ... در دل شب, در پیدا کردن حال و هوای معنوی بسیار مؤثر است.
8 – قبل از خواندن نماز شب دقایقی را در عظمت حق تعالی و آفریده هایش تفکر کنید و به یاد آورید که مرگ به زودی انسان را به کام خود فرو می برد و پرونده ی عمل بسته خواهد شد و فرصت ها از دست خواهد رفت.
9 – تصور کنید در این ساعت امام زمان ( علیه السلام ) نیز مشغول به عبادت اند و به یاد سجود و رکوع حضرت افتاده, به او متوسل شوید.
10- از مجالست و همنشینى با اهل دنیا و دور از معنویت پرهیز کنید. چه آنکه از رسول اکرم(صلی الله علیه و اله) نقل شده است که فرمود: «به خاطر برخورد با اهل دنیا قلبم زنگار گرفته و مکدر مى‏شود و براى جبران آن روزى هفتاد مرتبه استغفار مى‏کنم».
11- بهره‏گیرى از ثقل اکبر و قرآن کریم و انس با آن. چه این که هم تلاوت و حفظ قرآن به انسان نورانیت بخشیده و معنویت مى‏دهد و هم آشنایى با معارف آن (هرکسى در حد خودش حتى در حد ترجمه) موجب رشد روحى مى‏باشد. زیرا معارف قرآن و آیاتش نسخه‏هایىاست براى درمان دردها و مشکلات.
تداوم در عمل
در پاسخ به بخش دوم سؤال شما باید گفت: به طور قطع آثاری که در روایات برای عبادت ذکر شده در صورتی است که در انجام آن عبادت تداوم داشته باشید. اثرگذاری عمل مستحبی در صورتی است که یک سال تداوم داشته باشد. البته برخی از اعمال مستحبی همچون نماز شب, باید تا آخر عمر ادامه پیدا کند تا اثر آن قطره قطره در جان انسان نفوذ کند.
با این توضیح, اگر بر اثر کسالت و تنبلی یا بی رغبتی, به قول شما یک خط در میان به انجام عمل مستحبی بپردازید حقیقت معنوی آن عمل, به طور تام و کامل نصیبتان نخواهد شد؛ هر چند به جا آوردن آن عمل به همین صورت ناقص, بهتر از ترک آن و انجام ندادن آن است.
گفتم: که روی خوبت از من چرا نهان است؟ گفتا: تو خود حجابی, ورنه رخم عیان است
گفتم: که از که پرسم جانا نشان کویت؟ گفتا: نشان چه پرسی؟ آن کوی بی نشان است
گفتم: مرا غم تو خوشتر ز شادمانی گفتا: که در ره ما غم نیز شادمانی است
گفتم: فراق تا کی ؟ گفتا که تا تو هستی گفتم: نفس همین است گفتا سخن همان است
گفتم: که حاجتی هست گفتا بخواه از ما گفتم: غمت بیفزا گفتا که رایگان است
معرفی کتاب برای مطالعه:
- اصرار الصلوة / مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی
- ساغر سحر / استاد کریم محمود حقیقی