خصوصیات یک مداح از نظر اسلام چیست؟

پرسشگر گرامی از این که سوال خود را با ما در میان گذاشته اید از شما متشکریم و امیدواریم که با مداحان راستین ائمه هدی – علیهم السلام- محشور شویم.
مداح و مداحان باید در صدد این باشند که هر چه بهتر، پرشورتر و موثرتر به مدح اهل بیت عصمت و طهارت- علیهم السلام- بپردازند. به راستی یک مداح چه کاری دارد انجام می دهد؟ اگر این نکته به خوبی روشن شود، معلوم می گردد که یک مداح باید دارای چه وی‍ژگی های باشد! مداحی و روضه خوانی هنری اسلامی و مقدس است، که از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
مداحی و مجالس ذکر عاملی است برای پیوند مردم با مکتب اهل بیت -علیهم السلام‌- و زمینه‌ای است برای آشنایی بیشتر با اهداف و روش زندگی آن بزرگواران از این رو نمی‌توان این مقوله را نیز به هرشکل و کیفیتی توصیه کرد، بلکه همچون سایر مقولات باید در چارچوب احکام و شریعت دین مبین اسلام باشد، که اگر در این مسیر نباشد چه بسا سبب دور شدن از اهداف اصلی آن شود و در آن صورت نه تنها سبب آگاهی و هدایت و تقویت ایمان نخواهد بود، بلکه عاملی برای انحراف و کجروی و تضعیف ایمان خواهد شد؛ که متأسفانه در چند سال اخیر شاهد برپایی مجالسی هستیم که از این چارچوب پیروی نمی‌کنند.
متاسفانه از آهنگ و اشعار و الفاظی استفاده می‌شود که مناسب این گونه مجالس نیست و این امر موجب ناراحتی و اعتراض مراجع عظام تقلید شده است، که اندکی بعد بیشتر به این موضوع می‌پردازیم. علاوه بر این که این داستان دستاویزی برای دشمنان و مخالفان در زشت جلوه دادن مذهب شیعه شده است. گرایش جوانان به این مجالس نیز اگر به شکل صحیح و منطقی باشد قابل قبول است اما اگر با آهنگ نامناسب و یا اشعار و الفاظ غیر صحیح همراه باشد در حقیقت جوانان را جذب آن آهنگ و یا اشعار نموده‌ایم نه جذب فرهنگ و مکتب اهل بیت -علیهم السلام-.
البته این به معنای استفاده نکردن از روش‌های جذاب و نو نیست، بلکه به معنای رعایت و توجه به معیارهای اسلامی و هدایت و راهنمایی و جهت دهی صحیح جوانان است که به یقین گرایش و توجه جوانان را به همراه خواهد داشت کما این که شاهد آن هستیم. به عنوان مثال برخی از مداحان از اشعاری استفاده می‌کنند که منافات با توحید و یگانگی خداوند متعال و صفات ثبوتیه و سلبیه او دارد و یا موجب غلو و بالا بردن رتبه پیامبر یا امام به حد خدایی می‌گردد مانند این عبارات: «لا اله الا علی، لا اله الا زهرا، من حسین اللهیم و ...» یا موجب توهین نسبت به پیامبران الهی و ائمه -علیهم السلام- می‌گردد.
در این صورت نه تنها مطلوب و قابل توصیه نخواهد بود بلکه حرام و باید از شرکت در جلسات و تبلیغ گویندگان چنین کلمات و دیدن چنین برنامه‌هایی اجتناب و در حد ممکن آنها را نهی از منکر نمود. و به طور کلی هر یک از مداحان که اشعار و یا روش خواندن و اداره مجلس آنها مناسب با مجالس اهلبیت نباشد و یا موجب وهن مذهب باشد مورد تایید نیستند.
البته لازم به ذکر است در مورد مداحی‌های بی مورد که گاهی موجب وهن اسلام و معصومین -علیهم السلام‌- می‌شود، مراجع عظام تقلید مخالفت خویش را به صورت فتوا اعلام نموده‌اند که در پایان به آنها اشاره خواهد شد.

راه حل این قضیه هم این است که دستگاه های فرهنگی کشور به فعالیت مثبت فرهنگی در میان مداحان و چهره های دینی بپردازند تا احساس نشود که برای مداح شدن، تنها صدای خوب لازم است، بلکه باید علاوه بر آن به آموزش و دانسته های مذهبی و فرهنگی و شخصیت اجتماعی مداحان و ذاکرین اهل بیت(ع) توجه جدی شود.
در ادامه بخشی از دیدگاههای مقام معظم رهبری که در دیدار مداحان اهل بیت (ع) در سالروز تولد حضرت زهرا- سلام الله علیها- در مورد مداحی ایراد شده ، آورده می شود، که یک منشور کامل است که وظایف و ویژگی های مداحان را به خوبی ترسیم کرده اند که در بیان مطالب به چه امری باید اهتمام کنند: «...مطلب دیگر این است که ما این بزرگوار را با زبان هاى ناقصِ خودمان توصیف مى کنیم. امروز هم شعراى عزیز ما همین مضمون را بارها تکرار کردند، که ما با این بیان ناقص و با این دید قاصر، فاطمه‌ زهرا سلام اللَّه علیها را توصیف مى کنیم. این دید، ناظر به آن مقامات معنوى نیست. چون به آنها دسترسى نداریم، آنها را نمى فهمیم و درک نمى کنیم. گاهى تعبیراتى گفته مى‌شود که خیلى هم دقیق نیست. مثلاً «عرش خدا زیر پاى تو» یعنى چه؟ عرش خدا چیست؟ اینها خیلى روشن نیست؛ همین طور یک تعبیرى است. چون مى خواهند تکریم و تعظیم کنند، اما واقعیت مطلب در ذهن کوچک ما نمى گنجد، از چنین تعبیراتى استفاده مى شود؛ گاهى خوب است، گاهى هم خوب نیست؛ گاهى درست است، گاهى هم درست نیست.بخشى از قضیه براى ما قابل فهم است.
من مى‌خواهم روى نکته کوتاهى از این بخش تکیه کنم. مى خواهم عرض کنم که ارزش فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها به عبودیت و بندگى خداست. اگر بندگى خدا در فاطمه زهرا سلام اللَّه علیها نبود، او صدیقه کبرى نبود.من بارها این مطلب را به شما عرض کرده‌ام که رتبه مداحى و منبر مداحى یکى از باشرافت ترین رتبه ها و منبرهاست. در این زمینه ما خیلى صحبت کرده‌ایم، که دیگر نمى‌خواهیم تکرار کنیم. امروز هم بحمداللَّه اقبال مردم و جوان ها به نواى مداحان، اقبال خوبى است. مى‌بینید مردم، استقبال مى‌کنند، علاقه نشان مى‌دهند، اجتماع مى‌کنند، صحبت مى‌کنند، پول می‌دهند؛ این یک موقعیت است.
مداح ها بدانند چه مى خوانند و چه مى گویند. صداى خوش، آهنگ قشنگ، موقعیت ممتاز، تریبون خوب، اقبال فراوان؛ امروز هم که جوانها بحمداللَّه جامعه و کشور ما را با صفاى دلِ خودشان مصفا کرده اند - این همه جوان در این کشور وجود دارد - همه متوجه شماست. شما چه مى خواهید به مردم بدهید؟ این که من همیشه روى آنچه مى خوانید و آن چنان که مى خوانید - در جلسه ى مداح ها و با افراد گوناگون - تأکید مى کنم، به خاطر این حساسیت است. چیز دیگرى که بنده در بعضى از خوانندگان جلسات مداحى اطلاع پیدا کردم، استفاده از مدح ها و تمجیدهاى بى معناست، که گاهى هم مضر است.
فرض کنید راجع به حضرت اباالفضل (سلام اللَّه علیه) صحبت مى شود؛ بنا کنند از چشم و ابروى آن بزرگوار تعریف کردن؛ مثلاً قربون چشمت بشم! مگر چشم قشنگ در دنیا کم است؟ مگر ارزش اباالفضل به چشمهاى قشنگش بوده؟! اصلاً شما مگر اباالفضل را دیده اید و مى دانید چشمش چگونه بوده؟! اینها سطح معارف دینى ما را پایین مى آورد. معارف شیعه در اوج اعتلاست. نکته آخر هم آهنگ است. من شنیده‌ام در مواردى از آهنگ هاى نامناسب استفاده می‌شود. مثلاً فلان خواننده ى طاغوتى یا غیرطاغوتى شعر عشقىِ چرندى را با آهنگى خوانده؛ حالا ما بیاییم در مجلس امام حسین و براى عشاق امام حسین، آیات والاى معرفت را در این آهنگ بریزیم و بنا کنیم آن را خواندن؛ این خیلى بد است. خودتان آهنگ بسازید. این همه ذوق و این همه هنر وجود دارد. یقیناً در جمع علاقه مندان به این جریان کسانى هستند که مى توانند آهنگ هاى خوبِ مخصوص مداحى بسازند؛ آهنگ عزا، آهنگ شادى.
این را هم عرض بکنم که آهنگ شادى از آهنگ عزا جداست. الان معمول شده که براى روزهاى عید جلساتى تشکیل مى دهند. بنده مخالف این کار نیستم؛ بد هم نیست که دست مى زنند. البته اگر از رادیو بشنویم - که بنده خودم گاهى از رادیو شنیده ام - و شعر را درست گوش نکنیم، خیال مى کنیم دارند سینه مى زنند! هم لحن، سینه زنى است؛ هم آن دستى که مى زنند، مثل زدن روى سینه است. این چه شادى یى شد؟! اگر براى روزهاى شادى، آهنگ هاى مناسب - نه آهنگ هاى مبتذل، نه آهنگ هاى طاغوتى، بلکه آهنگ هاى حرام - و شیوه هاى خوب انتخاب کنند، مؤثرتر و بهتر است. این طور نباشد که چون به روضه خوانى عادت کرده ایم، روز شادى هم که مى خواهیم حرف بزنیم، لحن مان بشود لحن روضه خوانى. قدیم ها مى گفتند فلانى هرچه مى خواند، مثنوى درمى آید؛ هر آهنگى را که شروع کند، مثنوى مى شود! این طورى نباشد».[1] فرمایشات رهبری را می توان به طور خلاصه در چند محور بیان کرد:
1. از کلماتی روشن، گویا و موافق واقع در مورد اهل بیت استفاده شود.
2. اشاره به اطاعت و بنده بودن اهل بیت –علیهم السلام- نسبت به پروردگار را در مجالس ذکر کنید و مردم را به این الگو گیری تشویق کنید.
3. چون جوانان به مداحان اقبال دارند وظایف آنان بیشتر و دقیقتر می باشد و لازم است که اهل تقوا باشند.
4. فقط از امور احساسی خالی مانند: زیبای چشمان دوری کنید. لازم است در مداحی ها بر شناخت و معارف دینی، رفتار و عواطف مردم اثر بگذارید و آنها را رشد دهید.
5. از آهنگهای مناسب در مجالس شادی و غم استفاده شود.
در برخی مداحی‌ها دیده و یا شنیده می‌شود که از شعارهایی که از نمادهای صوفیان گمراه است استفاده می‌گردد باید از آن اجتناب گردد. مثلاً به جای به کار بردن توکلت علی الله از شعار «توکلت علی الحیدر» استفاده کنند و یا شعار «هو، هو» بدهد و آلوده به خرافات و شعائر باطل گردد.اگر این ‌گونه از موهومات و ساخته ها در دین رواج پیدا کند، افرادی که دروغ بودن آنها را می‌دانند، تصور خواهند کرد که بسیار یا همه گفتار سخنوران و خوانندگان، مداحان دروغ و ساخته و پرداخته خود آنهاست و باعث سست شدن ایمان مردم می‌شود.
حضرت امیرالمومنین – علیه السلام- می‌فرمایند: « لا تقل ما لا تعلم فتتهم بإخبارک بما تعلم؛آنچه را که نمی‌دانی نگو چرا که درباره آنچه که میدانی و می‌گوییم متهم (به جهل یا دروغ) خواهی شد».[2] بنابراین برای سست نشدن اعتقاد درست و اخبار درستی که مردم به آن معتقد هستند و آلوده نکردن دامن اهل بیت به مواردی از امور ناپسند باید از رواج اینگونه مسائل جلوگیری کرد و مداحان به این امور دقت لازم را داشته باشند.
در استفتائی که در این زمینه مطرح شده آمده است برخی از ذاکران در مدایح اهل بیت تعبیراتی مانند «مست مستم من هر چه بادا باد علی پرستم من» یا «همچو مادرت زهراء مادرت از همه خوشگلتر است»، «رقاصم و رقاصم عاشق عباسم» یا «لا اله الا فاطمه، لا اله الا زینب»‌ و ... را به کار می برند که به نظر می رسد با شأن اهل بیت(ع) منافات دارد به کار بردن این الفاظ چه صورتی دارد؟ در پاسخ مراجع عظام چنین فرمودند:
- مقام معظم رهبری: معلوم نیست ظاهر این الفاظ مرادشان باشد و در هر صورت الفاظ خوب و اشعار بهتر فراوان است آنها را بخوانند.
- حضرت آیت الله فاضل لنکرانی: نباید مسائلی که خلاف شأن ائمه اطهار است و موجب هتک حرمت آنان می شود بیان شود.
- حضرت آیت الله صافی گلپایگانی: باید در مدایح اهل بیت از بهترین و رساترین مدایح که مشتمل بر مضامین صحیح و اقتباس از آیات و احادیث و نکات شعری ادیبانه و دور از غلو است استفاده شود. - حضرت آیت الله بهجت: البته با الفاظی که در شأن آن بزرگواران نیست نباید مدح کنند.
- حضرت‌ آیت الله تبریزی: به کار بردن تعبیراتی که در بین مردم سبک محسوب می شود در مورد ائمه معصومین اشکال دارد.
- حضرت آیت الله مکارم شیرازی: این گونه تعبیرات مناسب نیست هیچ کس حق ندارد کلمات کفر آمیز را در مراسم اهل بیت(ع) یا غیر آن به زبان بیاورد.[3] - در زمینه آهنگ نیز در صورتی که آهنگ لهوی و مطرب باشد تفاوتی بین مجالس اهل بیت(ع) و دیگر مجالس نیست. مقام معظم رهبری در این مورد به مداحان فرمودند: «هر آهنگ و آوازی به درد شما نمی خورد، آهنگ و آواز خاصی به درد شما می خورد».[4]
- از کلماتی استفاده شود که مناسب شأن و احترام ائمه(ع) می باشد. (استفتاء از دفتر آیت الله بهجت).
- مداحی و مرثیه خوانی و عزاداری باید به همان صورت متعارفی که از قدیم متداول بوده برگزار شود و از خواندن اشعار و مطالبی که دروغ و توهین به ساحت مقدس معصومین(ع) است خودداری شود و استفاده از آلات موسیقی و یا خواندن اشعار به سبک موسیقی های طرب انگیز و ترانه هایی که شایسته مجالس لهو و لعب است جایز نیست و از هر کاری که باعث وهن مذهب می شود اجتناب نمایند.[5]
در پایان واقعه دقت کنید: «دعبل خزاعى» از شعراى بزرگ و علاقه ‏مند به اهل ‏بیت پیامبر(ص) است. وى در سال 198ه.ق در شهر مرو به خدمت امام رضا(ع) رسید. او مى‏گوید: « در شهر مرو بر آقایم على بن موسى الرضا(ع) وارد شدم در حالى که یاران آن حضرت پیرامون او نشسته بودند. حزن و اندوه از چهره امام پیدا بود. با ورود من به مجلس فرمود: «خوشا به حالت اى دعبل که ما را به وسیله دست و زبانت یارى مى‏نمایى»!
آنگاه مرا احترام نموده و در نزد خود جاى داد. فرمود: « دوست دارم که براى من شعر بگویى، این روزها (گویا ایام محرم بوده است)، روز حزن و اندوه ما اهل‏بیت(ع) و روز شادى دشمنان ما به ویژه بنى‏امیه است». پس از آن امام رضا(ع) پرده‏اى را جهت حضور خانواده در مصیبت جدشان حسین(ع) آویزان کرد و به من فرمود: «اى دعبل مرثیه سرایى کن. تا تو زنده هستى یاور و ستایشگر اهل‏بیت پیامبر(ص) خواهى بود».
آن گاه گریستم به گونه‏اى که قطرات اشک بر صورتم جارى شد و این شعر را سرودم که: H}افاطم لوخلت...{H. امام رضا(ع) و خانواده و فرزندان آن حضرت به شدت گریستند. امام رضا –علیه السلام- به دعبل می فرماید: خوش به حالت که ما را با زبانت یاری می کنی. این که امام معصوم بگوید خوش بحالت به خاطر این که مداح ما هستی، نشان از مقام و توفیق بزرگی که نصیب مداحان شده دارد. با این بیان خود مداحان می یابند که چه کارهای را باید انجام دهند. بیاید در مجالس مداحی امام زمان – علیه السلام- را در نظر و برای حضرتش دعا کنیم.
[1] . برگزیده‌ای از بیانات مقام معظم رهبرى در دیدار مداحان اهل بیت علیهم السلام‌، (05/ 05/ 84 ).
[2] . غرر الحکم/477.
[3] . سایت نشریه هیئت، استفتاآت، سؤال 47.
[4] . حدیث ولایت، ج 6، ص 150.
[5] . برگرفته از ترجمه اجوبه الاستفتائات، صص 348-349.