آیا نماز بدون حضور قلب و صرف ادای کلمات با توجه به معنای آن مورد قبول است؟

دوست عزیزم! با تشکر از شما و سؤال دقیقتان. امیدوارم روزی برسد که همه ما نمازی با آرامش و حضور قلب بخوانیم و از مناجات با پروردگار خود لذت ببریم.

«تفاوت قبولی نماز با صحت نماز»
اصطلاح «قبولی اعمال» با «صحت اعمال» تفاوت دارد. «صحت اعمال» مربوط به ظاهر اعمال است. به طور مثال نماز با وضو باشد، لباس و بدن نمازگزار پاک و قرائت نماز صحیح باشد. اما «قبولی اعمال» بیشتر مربوط به باطن اعمال و تاثیر معنوی و عرفانی آن است و مراتب و درجات قبولی نیز بستگی به مراتب اخلاص در توحید و حضور قلب دارد.
بنابراین همین مقدار که شرایط ظاهری نماز رعایت شود نماز صحیح است و فرد نمازگزار را از درکات جهنم نجات می دهد. به هر مقدار هم که حضور قلب بیشتر داشته باشد و اخلاص او بیشتر باشد درجات بهشتی او بالاتر خواهد بود.
احادیث فراوانی دلالت دارند که میزان قبولی نماز، بستگی به میزان حضور قلب در نماز دارد.
امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «از نماز انسان، نصف یا ثلث یا ربع یا خمسش بالا برده می شود (قبول می گردد) و آن مقدار از نماز که با توجه قلبی همراه باشد، بالا می رود».(1)
حضرت باقر(علیه السلام نیز می فرماید: «بر توجه قلبی در نماز عنایت و محافظت کن، چون آن مقدار از نماز که با توجه و حضور خوانده ای، برای تو حساب می شود». (2)
حضرت صادق(ع) در روایتی می فرماید: «هر کس دوست دارد بداند نمازش مورد قبول قرار گرفته یا نه باید ببینید آیا نمازش او را از بدی ها و زشتی ها باز داشته یا نه؟ نماز هر فرد به مقداری که او را از فحشا و منکرات باز دارد، مورد قبول است. (3).

« حضور قلب و معانی کلمات »
حضور قلب روح نماز است و یکی از موارد تحقق حضور قلب در نماز توجه به معانی کلمات آن است. توجه به معانی کلمات مسیری برای رسیدن به حضور قلب است. حضور قلب در ابتدا با توجه به معانی کلمات حاصل می شود اما باید از این مرحله نیز گذر کرد و به حضور واقعی رسید. حضور واقعی همانا خود را در محضر خدا دیدن و درک بزرگی و صفات بلند مرتبه اوست. حضور قلب یعنی خود را ندیدن و او را دیدن. حضور قلب از جنس محبت است محبت به معبود و معشوق حقیقی و پروردگار و آفریدگار ما.
برای گذر کردن از این مرحله باید علاوه بر توجه به معانی نماز به فلسفه اعمال نماز نیز توجه کرد. به عنوان مثال: امام صادق علیه السلام در مورد تکبیره الاحرام فرمود: چون تکبیر گویی در برابر کبریاء حق، هر آن چه را که در میان آسمان بلند و زمین خاکی است کوچک بدان... .(4)
در سخنی از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده که : سجده اول یعنی من از خاک هستم. سر برداشتن از سجده اول یعنی من از خاک برآمده ام. سجده دوم یعنی من به خاک باز می گردم و سر برداشتن از آن یعنی دوباره برای قیامت سر از خاک بر می دارم.
مطالعه در اذکار و حرکات نماز، اشتیاق به آن را افزون می نماید. توصیه می شود در باب حرکات و اذکار نماز، حتما کتاب سر الصلاه امام خمینی را مطالعه نموده و حداقل، مدتی با آن مأنوس باشید. به عنوان مثال یک هفته تکبیرة الاحرام و معانی آن را مطالعه و در نمازتان رعایت کنید هفته بعد سجده و به همین ترتیب الی آخر. اثر آن را خواهید دید و لذت آن را ان شاء الله خواهید چشید. شاید متن اوایل کتاب سنگین باشد، به طور موقتی از آن گذر کنید و به اسرار نیت، رکوع، سجده و ... رجوع نمایید.

«انس به دنیای مذموم با حضور قلب نمی سازد»
برادر با ایمانم!
باید دانست حضور قلب کامل که یکی از حالات بلند عرفانی و معنوی است، نتیجه انس به خداوند و عشق به او و طی کردن مسیر توحید است و برای رسیدن به این منظور باید انسان انس خود را به خداوند زیاد کرده و انسش به دنیا کم شود. در غیر این صورت نباید توقع داشته باشد که وقتی به نماز می ایستد، ذهن و دلش کاملا در اختیارش باشد و به سمت دنیا نرود. اسلام دین توحیدی است و سیر و سلوک عرفانی که همان راه توحید است باعث می شود انسان کم کم در خداوند متمرکز شود, تنها در این صورت است که می تواند در نماز هم متمرکز باشد و حضور قلب را تجربه کند. سر دین و حضور قلب در توحید است.

«عشق به محبوب مایه حضور قلب»
اصلی ترین عامل تمرکز حواس و حضور قلب، گرایش های عاطفی انسان است. علاقه ها، دلبستگی ها و به خصوص عشق که همان شدت حب و دلبستگی است، تعیین کننده ترین علت تمرکز انسان بر یک موضوع است. کسی که عاشق تحصیل دانش است، تمرکز بیشتری در درس و مطالعه دارد تا کسی که علاقه چندانی به آن ندارد. کسی که عاشق کسی شده است، شاید تمام فکر و ذکرش یاد او شود و دائم به فکر او باشد.
کسی هم که عاشق خدای متعال و پرستش او است در نماز بیشتر از هر زمان و موقعیت دیگری حضور قلب دارد زیرا نماز دقیقا هنگامی است که او اجازه یافته با معشوق خویش سخن بگوید و راز و نیاز عاشقانه داشته باشد و در این حالت آنقدر در جذبه حق است که امکان ندارد حواسش از محبوب به چیز دیگری متمایل شود؛ از آن رو هر کسی به نسبت معرفت و عشق و علاقه که به خداوند دارند از حضور قلب برخوردار می شود.
شناخت هر چه بیشتر و حقیقی تر خدای متعال و رابطه با او از طریق دعا، مناجات و اظهار محبت به او و در مقابل کم کردن مشغله های دنیوی در بیشتر شدن حضور قلب تأثیر بالایی دارد.


«راهکاری از علامه طباطبایی( ره)»
یکى از شاگردان علامه طباطبایى(ره) از نداشتن خشوع در نماز و عدم حضور قلب رنج مى‏برد به خدمت علامه(ره) رسید و راهکارى خواست. ایشان نخست از پاسخ خوددارى کردند، پس از چندبار اصرار، ایشان فرمودند: «شما نمى‏توانى!» شاگرد گفت: آقا شما بفرمایید حداقل اگر کسى پرسید به او بگویم.
علامه(ره) فرمودند: «فکر در نماز دنباله افکار شبانه‏روز است. کسى که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده نمى‏تواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد.
بنابراین توصیه مى‏شود محیط اطراف خود را به گونه ای تغییر دهید که شما را در این مهم( یاد خدا) یاری رساند. با یک برنامه‏ریزى مناسب به کارهاى شخصى، درسى و روابط خوب با دیگران بپردازید، و به همه کارهاى روزانه خود رنگ خدایى بدهید و پیش خود بگویید: «خدایا من در خوابگاه و کلاس و در طول روز آن چه تو دوست‏دارى انجام مى‏دهم. تو هم قلب مرا از محبت خود پر گردان و نگرانى آینده را از دل من بر گردان. چنین رازگویى و نیازخواهى صادقانه با خدا دریچه‏اى از نور و عرفان به سوى انسان مى‏گشاید. و تداوم این عهد و پیمان، مشکلات را یکى پس از دیگرى برطرف مى‏سازد.

«حضور قلب حوصله می خواهد»
حضور قلب باید به تدریج مستقر شود بنابراین کسی که در ابتدای راه کمال و خودسازی قرار دارد نباید از خود انتظار حضور قلب کامل داشته باشد و باید آن را به تدریج تمرین کند و بدست آورد. باید با نفس مانند کودکی نوآموز مدارا کرد و به تدریج و با آهستگی آن را مهار و رام نمود. بنابراین باید از مقدار بسیار کم شروع کرد و به تدریج بر میزان تمرکز و توجه و حضور قلب افزود.

دوست خوبم!
موارد زیر حتما شما را در حضور قلب بیشتر یاری خواهد کرد:
1- دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوى با معنویت، انجام مستحباتى چون اذان، اقامه و...
در کتاب‏هاى حدیث آمده است: شخصى از پیامبر(ص) درخواست کرد که راهى به او بنمایاند تا حضور قلب بیشترى در نماز پیدا کند حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان دادند.
2- از هنگام وضو گرفتن توجه داشته باشیم که داریم برای چه کاری و حضور، نزد چه بزرگی مهیا می شویم. چند لحظه قبل از نماز نیز فکر کنیم که می خواهیم چه کاری انجام دهیم و در مقابل چه معبود و محبوبی ایستاده ایم.
3- گزینش مکان مناسب، دورى ازجاهاى شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر آن چه موجب انحراف توجه از خداوند شود.
4- گزینش وقت مناسب و تا آن جا که ممکن است اول وقت خواندن نماز.
5- تا حد امکان در مسجد و با جماعت نماز خواندن و دعا کردن (به ویژه در جماعاتى که بعد معنوى بیشترى دارد).
6- نماز را با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانى آن خواندن و آن را با توجه به عظمت خداوند و کوچکی خود به جا آوردن.
7- در نماز در حال ایستاده به مهر نگریستن و در رکوع پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر نمودن.
8- تخلیه دل از حب دنیا و امور دنیوى وآن را مالامال از عشق خدا ساختن.
9- ضبط قوه خیال: پرنده لجام گسیخته خیال، چکاوکى است که هر آن بر شاخسارى مى‏نشیند. ازاین‏رو همیشه افکار انسان به این طرف وآن طرف متوجه است و قرار و آرامى ندارد؛ اما اگر آدمى با دقت و هوشیارى در کنترل آن بکوشد پس از چند صباحى رام و مطیع شده و به هر سو که اراده شود متوجه مى‏گردد. بنابراین انسان باید در نماز از اول با قاطعیت بنا را بر این بگذارد که تمام توجه خود را به سوى پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خیال از چنگ او گریخت، بلافاصله آن رابه همان جهت برگرداند. اگر چندین مرتبه در ایام متوالى چنین کند، کم‏کم ذهنش عادت خواهد کرد.
10-توجه به ارزش والای نماز: احادیث زیر نمایانگر ارزش والای نماز است.
ü هر که خداوند از او یک نماز بپذیرد عذابش نمی کند و از هر که یک کار نیک بپذیرد عذابش نمی کند.(امام صادق علیه السلام)(5)
ü هر که دو رکعت نماز بخواند و بداند در آن ها چه می گوید، نمازش که تمام شد گناهی میان او و خداوند باقی نمی ماند. .(امام صادق علیه السلام)(6)
مطالعه کتاب‏هایى همچون «آداب الصلوه» یا «پرواز در ملکوت امام خمینى» و «اسرار الصلوه» مرحوم میرزا جواد آقا ملکى بسیار سودمند است.
مطالعه بیشتر:
1- حضور قلب در نماز، على اصغر عزیزى تهرانى
2- حضور قلب در نماز، محمد بدیعى.
3- نماز، آقای قرائتی
4- نماز، آقای عباس عزیزی
5- اسرار الصلوة، مرحوم میرزا جواد آقا تبریزی
6- سر الصلاه، امام خمینی(ره)
7- پرتوی از اسرار نماز، تألیف محسن قرائتی

ارجاعات:
1- «ان العبد لیرفع له من صلاته نصفها او ثلثها او ربعها او خمسها و ما یرفع له الا ما اقبل علیه بقلبه». بحارالانوار، ج 84، ص 238
2- «علیک بالاقبال علی صلاتک فانما یحسب لک فیها ما اقبلک علیه منها بقلبک». همان، ص 201
3- بحارالانوار، ج 82، ص 198
4- سرالصلاه، امام خمینی(ره)، ذیل تکبیره الاحرام
5- اصول کافی، 3/266/11
6- اصول کافی، 3/266/12
پیروز باشید.