نمی توانم نمازم را در اول وقت ادا کنم، لطفا به من راهکاری نشان دهید؟ متأسفانه برای بیدار شدن در نماز صبح خیلی مشکل دارم، راهنمایی فرمائید؟! حتی گاهی اوقات که آیه انتهایی سوره کهف را می خوانم هم قادر به بیدار شدن نیستم؟

 مقدمه: همیشه خودشناسی قبل از خودسازی است، بنابراین ابتدا لازم است به یک مطلب خودشناسانه درباره مراتب حرکت نفس توجه نمایید. انسان ابتدا در مرحله نفس اماره قرار دارد. در این مرحله نفس به بدی و افراط و تفریط فرمان می دهد و هوای نفس در آن حکم می راند. مرحله بعدی نفس لوامه است. در این مرحله انسان آگاه و بیدار شده و وجدان اخلاقی اش او را نسبت به بدی ها ملامت می کند و انگیزه خودسازی دارد. کمال انسان در مرتبه بعدی یعنی نفس مطمئنه است. انسان اگر در اعتقاد و اخلاق و رفتار خود به اطمینان برسد, از گردنه های خودسازی عبور کرده و خدای متعال به او نفس راضیه و مرضیه می دهد و او را در بندگان خود داخل و بهشت را نصیب او خواهد کرد. پس مهم این است که انسان به نفس مطمئنه برسد و بقیه مراتب حکم نتیجه و پاداش را دارد که خدای متعال به او می دهد. شما اکنون در مرحله نفس لوامه هستید و می خواهید با خودسازی به یک شخصیت و زندگی مطمئن برسید. در مراتب نفس و موضوعات خودشناسی بسیار مطالعه و تفکر نمایید. این مطالعات می تواند انگیزه ای بسیار قوی در شما برای اهمیت دادن به اموری که برای خودسازی لازم است, ایجاد کند. نماز از مهمترین اعمال خودسازانه است که انسان مومن باید در انجام درست آن به اطمینان برسد.

در خصوص سوال به چند نکته توجه کنید:
اول : اهمیت نماز اول وقت
بطور طبیعی هر کاری زمانی ویژه دارد که در صورت تحقق یافتن در آن زمان ، دارای تأثیر بیشتر و مناسب‏تر خواهد بود. برای مثال – خوردن داروی مسکن برای التیام درد زمان خاصی می‏طلبد - اگردر شرایط و فرصت مناسب خودش باشد، بسیار آرامش بخش و مفید خواهد بود ؛ ولی اگر در زمان و شرایط خاص تنظیم شده آن مصرف نشود انسان با مشکل مواجه خواد شد . لذا رسول خدا (صل الله علیه و آله ) فرموده اند : « الْأُمُورُ مَرْهُونَةٌ بِأَوْقَاتِهَا»( بحار الأنوار ، ج‏74، ص: 166)؛ « کارها در گرو زمان و فرصت خاص خویشند.»
اوقات نماز نیز فرصت هایی هستند که نوعاً مناسبترین شرایط برای نماز است از همین رو نماز خواندن در آن اوقات نشاط آور، انرژی بخش و دارای تأثیرات ویژه است. مثلاً در مورد نماز ظهر از امام صادق علیه السلام نقل شده : « إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ فُتِّحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ هَبَّتِ الرِّیَاحُ وَ نَظَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى خَلْقِه»( وسائل‏الشیعة ج : 7 ص : 66)؛ « به هنگام ظهر درهای آسمان گشوده می‏شود و بادهای ( رحمت ) وزیده می شود و خداوند به مخلوقاتش نظر می کند » که در مورد بقیه نمازها نیز به همین صورت است(مجتبی کلباسی ، مجتبی کلباسی ، انتشارات ستاد اقامه نماز ، 1388، نهم ، ص 89).
با توجه به همین مساله است که در احادیث معصومین علیهم السلام برای خواندن نماز اول وقت اهمیت فراوانی قائل و نسبت به آن تاکید فراوانی شده است .
امیر المؤمنین (ع) فرموده اند : « هیچ عمل و طاعتى نزد خداى با عزت و جلال از نماز محبوبتر نیست، پس هیچ چیز از امور دنیا از بجا آوردن نماز در وقتهایش شما را مشغول نگرداند، زیرا خداوند با عزت و جلال جماعت و گروهى را مذمت کرده و فرموده: الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ (کسانى که از نمازشان غفلت میورزند یعنى وقتهاى آن را سبک میشمارند).»( وسائل‏الشیعة ج4 ص113 )
درجای دیگر امام صادق علیه السلام تفاوت نماز اول وقت با آخر وقت را چنین بیان داشته اند : « فَضْلُ الْوَقْتِ الْأَوَّلِ عَلَى الْأَخِیرِ کَفَضْلِ الْآخِرَةِ عَلَى الدُّنْیَا»( ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص: 36) ؛ « فضیلت اول وقت بر آخر آن همانند فضیلتى است که آخرت بر دنیا دارد.»
اهمیت این مساله زمانی به اوج خود می رسد که از سوی ائمه علیهم السلام خواندن نماز اول وقت به عنوان یکی از علائم شیعه مطرح می گردد :
امام صادق - علیه السلام – فرموده اند : « َ امْتَحِنُوا شِیعَتَنَا عِنْدَ مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ کَیْفَ مُحَافَظَتُهُمْ عَلَیْهَا»( بحار الأنوار ، ج‏65، ص: 149) ؛ «شیعیان ما را در اوقات نماز آزمایش کنید که چگونه بر خواندن نماز خود در موعد مقرر محافظت می کنند.»
دوم : آثار و برکات دنیوی و اخروی نماز اول وقت
نماز اول وقت موجب عادت دادن شخص به نظم و باعث نشاط و آمادگى و حضور قلب بیشتر در نماز می باشد ؛ علاوه بر این موارد در نصوص دینى نیز آثار دنیوی و اخروی فراوانی براى نماز اول وقت نقل شده که می توان در این زمینه از امور زیر نام برد:
یک - تضمین بهشت
رسول الله - صلی الله علیه وآله – فرمود : « إِنَّ رَبَّکُمْ یَقُولُ هَذِهِ الصَّلَوَاتُ الْخَمْسُ الْمَفْرُوضَاتُ فَمَنْ صَلَّاهُنَّ لِوَقْتِهِنَّ وَ حَافَظَ عَلَیْهِنَّ لَقِیَنِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ لَهُ عِنْدِی عَهْدٌ أُدْخِلُهُ بِهِ الْجَنَّةَ وَ مَنْ لَمْ یُصَلِّهِنَّ لِوَقْتِهِنَّ وَ لَمْ یُحَافِظْ عَلَیْهِنَّ فَذَلِکَ إِلَیَّ إِنْ شِئْتُ عَذَّبْتُهُ وَ إِنْ شِئْتُ غَفَرْتُ لَه‏ »( ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص: 29) ؛ « رسول خدا فرمود: خدای شما می فرماید: این نمازهای پنجگانه فریضه است ، پس کسی این نمازها را در وقتش به جا آورد و محافظت بر او نماید، روز قیامت مرا ملاقات خواهد کرد. و بر عهده من است که او را وارد بهشت کنم ، و کسی که در وقتش نمازها را به جا نیاورد و محافظت بر او نکند، در این صورت بر من است که اگر بخواهم او را عذاب می کنم ، و اگر بخواهم او را می بخشایم .»
دو - برآورده شدن حاجت
امام حسن عسکری - علیه السلام – فرموده اند :«موسی به عمران با خداوند سخن گفت و از پروردگار خویش پرسید: خدایا! پاداش کسی که نمازش را اول وقت می خواند چیست ؟ خداوند تبارک و تعالی فرمود: خواهش و خواسته او را برآورده می کنم و بهشت را بر او مباح می گردانم .» (بحارالأنوار ج : 13 ص : 327)
سه - مصون ماندن از بلایای دنیوی
رسول الله - صلی الله علیه وآله – وعده داده : « إِذَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَاهَةً مِنَ السَّمَاءِ عُوفِیَ مِنْهَا حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ رُعَاةُ الشَّمْسِ أَیِ الْحَافِظُونَ لِأَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ وَ عُمَّارُ الْمَسَاجِدِ »( مستدرک‏الوسائل ج : 3 ص : 149) ؛ « هنگامی که خداوند سبحان ، از آسمان آفت نازل کرد حاملین قرآن ، رعایت کنندگان خورشید، یعنی کسانی که اوقات نماز را مراعات کنند، و مساجد را آباد می سازنداز این آفت در امانند.»
چهار- خاموش شدن آتش گناهان
رسول خدا - صلی الله علیه وآله -: « مَا مِنْ صَلَاةٍ یَحْضُرُ وَقْتُهَا إِلَّا نَادَى مَلَکٌ بَیْنَ یَدَیِ النَّاسِ قُومُوا إِلَى نِیرَانِکُمُ الَّتِی أَوْقَدْتُمُوهَا عَلَى ظُهُورِکُمْ فَأَطْفِئُوهَا بِصَلَاتِکُم‏»( أمالی الصدوق، ص: 496) ؛ « وقت هر نمازفرا می رسید، فرشته ای در میان مردم ندا سر میدهد برخیزید، به وسیله نمازتان ، آن آتش گناه را که خودتان فراهم کردید، خاموش کنید.»
پنج - مصون ماندن انحراف عقیده به هنگام مرگ
امام صادق - علیه السلام - فرمود:« مَلَکُ الْمَوْتِ یَدْفَعُ الشَّیْطَانَ عَنِ الْمُحَافِظِ عَلَى الصَّلَاةِ وَ یُلَقِّنُهُ شَهَادَةَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فِی تِلْکَ الْحَالَةِ الْعَظِیمَة»( من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص: 137) ؛ « هنگام مرگ ملک الموت شیطان را (در آن هنگام که می خواهد ایمان انسان ها را بگیرد) از کسی که محافظت به (اوقات ) نماز می کند، دفع می کند و شهادتین ((اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله )) را در این حالت به او تلقین می کند.»
شش - دعای خیر نماز برای نمازگزار اول وقت
امام باقر ( علیه السلام ) فرموده است : « هرگاه نماز در اول وقت بالا برود، سفید و درخشان به سوی صاحبش باز می گردد و به او خطاب می کند: از من مواظبت نمودی خدا تو را حفظ کند... .»( وسائل‏الشیعة ج4 ص 108)
هفت - پیامبر نجات از گرفتاری های دنیوی و اخروی برای او ضمانت نموده . رسول خدا - صلی الله علیه وآله -: « مَا مِنْ عَبْدٍ اهْتَمَّ بِمَوَاقِیتِ الصَّلَاةِ وَ مَوَاضِعِ الشَّمْسِ إِلَّا ضَمِنْتُ لَهُ الرَّوْحَ عِنْدَ الْمَوْتِ وَ انْقِطَاعَ الْهُمُومِ وَ الْأَحْزَانِ وَ النَّجَاةَ مِنَ النَّار»( بحارالأنوار ج : 80 ص : 9) ؛ « بنده ای (نمازگزار) که اهتمام و مواظبت به اوقات نماز نماید، و مواضع آفتاب را برای وقت نمازش دقت کند، من ضمانت می کنم برای او راحتی در دم مرگ را و دفع و رفع هموم و درد و اندوه و نجات از آتش جهنم را.»
هشت - مصونیت از غفلت
امام باقر - علیه السلام – فرموده اند: « أَیُّمَا مُؤْمِنٍ حَافَظَ عَلَى الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَةِ فَصَلَّاهَا لِوَقْتِهَا فَلَیْسَ هَذَا مِنَ الْغَافِلِین‏»( الکافی، ج‏3، ص: 270) ؛ « هر مؤ منی محافظت بر نمازش نماید، و او را در وقتش به جاآورد، از انسانهای غافل شمرده نمی شود.»
سوم : بیدار شدن جهت نماز صبح
قبل از هر چیز در خصوص اهمیت نماز صبح باید بگوئیم که رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند : « فَمَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ وَ الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ وَ صَلَاةَ الْغَدَاةِ فِی الْمَسْجِدِ فِی جَمَاعَةٍ فَکَأَنَّمَا أَحْیَا اللَّیْلَ کُلَّه‏»( أمالی الصدوق ، ص 329)؛ هر کسی که نماز مغرب و عشا و نماز صبحش را در مسجد بصورت جماعت بخواند مانند آن است که تمام شب را به شب زنده داری و عبادت گذرانده است »
خواندن نماز صبح آنهم در اول وقت ، شاید از نمازهای دیگر مشکل تر باشد ؛ چرا که کندن از رختخواب گرم و لذت خواب در ابتدای راه سخت است ولی نماز گزار می تواند با کمی تمرین و ممارست از منافع سحر و صبح بهره مند گردد و از فیض نماز اول وقت نماز صبح بی نصیب نماند . امام صادق علیه السلام می فرماید: «فَإِذَا صَلَّى الْعَبْدُ صَلَاةَ الصُّبْحِ مَعَ طُلُوعِ الْفَجْرِ أُثْبِتَتْ لَهُ مَرَّتَیْنِ تُثْبِتُهَا مَلَائِکَةُ اللَّیْلِ وَ مَلَائِکَةُ النَّهَار»( ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏ ، نویسنده: شیخ صدوق‏ ، ناشر: دار الرضى‏ ، قم‏ ، 1406 ق‏ ، اول‏ ، ص 36)؛ « پس هرگاه نمازگزار نماز صبح را با طلوع فجر به جای آورد دو مرتبه برای او نوشته می شود، هم فرشته صبح و هم فرشته شب می نویسند (نماز صبح را فرشته روز و فرشته شب هر دو مشاهده می کنند)».
باید توجه داشت از دست دادن سلب توفیق از نماز صبح معلول علتهای مختلفی می باشد که پس بررسی اعمال و رفتار خود در طول شبانه روز ، علت اصلی آن را یافته و در رفع آن کوشش نمود .
لذا قبل از بیان راههای غلبه بر این مشکل به عنوان مقدمه به بیان عوامل سلب توفیق از نماز صبح پرداخته و راهکارهایی جهت حل این مشکل مطرح می نمائیم .
عوامل سلب توفیق از نماز صبح به دو گروه عمده دسته بندی می شود :
الف : عوامل مادی
که برخی از این عوامل شامل موارد ذیل می باشد
1- فقدان برنامه ریزی و نظم در زندگی
از مهمترین عوامل مادی که مانع از توفیق درک نماز صبح می گردد فقدان برنامه ریزی و نظم در زندگی می باشد مانند فقدان برنامه ای منظم برای خواب و یا ایجاد مشغله های پراکنده و فراتر از توانایی های خود که نتیجه ای جز ایجاد خستگی مفرط ندارد .
2- پرخوری در شب
علتی دیگر برای خواب طولانی و سنگین پرخوری در شب می باشد. حضرت عیسی (علی نبینا و آله و علیه السلام ) خطاب به بنی اسرائیل فرمود: « ای بنی اسرائیل ! خوردن خود را زیاد نکنید، زیرا هر کس بر خوردن خود بیفزاید، بر خوابیدن خود هم می افزاید و هر کس که بر خواب خود بیفزاید، از نماز کم می گذارد (و در نتیجه) در زمره غافلان نوشته می شود»( ورام ابن ابى فراس‏ ، مجموعة ورام( تنبیه الخواطر) ، مکتبه فقیه‏ ، قم‏ ، اول‏ ، ج‏1، ص: 47).
3- کسلی و تنبلی افراد
از دیگر عواملی که موجب سلب توفیق از نماز صبح می شود کسالت و تنبلی است .
4- غرق شدن در مسائل مادی و دنیویی
حضرت عیسی (علی نبینا و آله علیه السلام ) نقش دنیا زدگی را در بی حوصلگی افراد نسبت به عبادات اینچنین ترسیم می نماید که : همچنان که بیمار بر غذاى لذیذ نگاه می کند و بدلیل شدت درد لذّت آن را نمى‏چشد، همچنان فرد دنیادار نیز همراه با عشق به مال نه لذّتى از عبادت مى‏برد و نه شیرینى و حلاوتش را مى‏چشد(حسن بن شعبه حرّانى‏ ، تحف العقول ، بهراد جعفرى‏ ، اسلامیه‏ ، تهران‏ ، 1380 ش‏، اول‏ ، ص 483).
5- خوردن غذاهای نامناسب در شب
برخی از غذاها بگونه ای می باشند که اعصاب و بدن را سست می نمایند . لذا اگر شب ها از ماست ، دوغ ، کشک و مانند آن استفاده شود خواب بر انسان چیره شود ؛ و یا خوردن غذاهای چرب و سنگین موجب سنگینی خواب می گردد و این امور باعث می شود انسان برای بیدار شدن از خواب دچار مشکل گردد .
ب : عوامل معنوی
1- ضعف در خداشناسی
یکی از مهمترین عوامل معنوی که موجب می شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختی از خواب بیدار گردد ، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وی می باشد .
فرض کنید اگر با یکی از مسولین که حل مشکل تان در دست اوست قراری گذاشته اید . و یقین دارید که وی در همان ساعت مقرر منتظر شما است . آیا واقعا شب به راحتی می خوابید و دیر بر سر قرار حاضر شده و یا با کسلی با وی مواجه می شوید؟
اگر انسان واقعا نسبت به الطاف الهی کمترین معرفتی داشته باشیم و بداند که کسی که قرار است به هنگام نماز با وی صحبت کند همانی است که ما را از نیستی به دنیا آورده و تمامی نعمت های خود را نیز بر ما ارزانی داشته تا به نهایت کمال و درجات بالای بهشتی دست پیدا کند . او همانیست که اختیار کمی و زیادی روزی ما را دارد ؛ همانی است که مرگ و زندگی ما در ید قدرت اوست و ... با این حال آیا نسبت به نماز با بی حالی برخورد خواهیم کرد و یا آنکه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهیم پرداخت .
2- گناه
اعمال و رفتاری که انسان در طی روز انجام می دهد نقش بسیار مهمی در توفیق انسان نسبت به عبادات دارد یعنی هر چه در طی روز کارهای شایسته از انسان سر بزند توفیقات انسان نیز برای اعمال خوب دیگر بیشتر فراهم می شود و هر چه به گناه آلوده شود توفیق اعمال خوب از وی سلب می گردد ؛ لذا باید نسبت به این مساله بسیار حساس بود تا بواسطه گناه درک لذت سحرخیزی را از دست نداد .
بعضی از گناهان که معمولا دامنگیر جوانان از جمله دانشجویان می باشد از قرار ذیل است .
- دیدن صحنه های و تصاویر غیر اخلاقی از طریق اینترنت ، ماهواره ، تلفن همراه و ...
- چشم چرانی
- برقراری روابط نامشروع با جنس مخالف
- استفاده از غذاهایی که حلال نیستند.
- استفاده از غذاهایی که پاک نیستند.
- دروغ گفتن
- استهزاء و تحقیر دیگران
- ایجاد مزاحمت و آزار همکلاسی ها و یا هم خوابگاهی ها
3- ضعف اراده : سحرخیزی اراده و عزم می خواهد. دوست داشتن تنها کافی نیست ، باید با تصمیم جدی خوابید. ضعف اراده از مهم ترین عوامل محروم ماندن از سحرخیزی می باشد. باید با این ضعف و سستی اراده مبارزه کرد. امام علی (ع )می فرمایند: « ضادوا التوانی بالعزم»( عبد الواحد تمیمى آمدى‏ ، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏ ، دفتر تبلیغات‏ ، قم‏ ، 1366 ش‏ ،اول‏ ، ص: 476) ؛ « به وسیله عزم ، با سستی مبارزه کنید».
با توجه به آنچه گفته شد راهکارهایی حل این مشکل در هفت محور قابل ارائه می باشد:
اول : فعالیت های روزانه
1- توانایی های جسمی انسان محدود می باشد ، لذا نمی توان بیش از این توانایی ها – که نسبت به ظرفیت هر فردی متفاوت است - از جسممان توقع داشت لذا به جای اینکه به فکر بیدار شدن پس از سه ساعت در نیمه شب باشید ، به فکر نظم دادن به زندگی خود بر اساس برنامه ای منسجم و منظم مطابق با ظرفیت های جسمی خود باشید تا واجباتی همچون نماز صبح را از دست ندهید .
2- انتقال فعالیت های شبانه به بعد از نماز صبح ؛ چراکه که معمولا اینگونه فعالیت ها تا پاسی از شب به طول می انجامد و باعث خواب ماندن از نماز صبح می شود اما با انتقال این فعالیت ها به بعد از نماز صبح علاوه بر از دست ندادن نماز ، بازدهی بیشتری نیز نسبت به فعالیت های خود کسب می نمائیم .
3- از سیستم مراقبه ، مشارطه ، محاسبه استفاده کنید، یعنی با خود شرط نمائید که گناهی انجام ندهید سپس در طول روز مراقب اعمال خویش باشید (چه در زمان حضور در کلاس و کتابخانه و خوابگاه و ... ) و شب هنگام محاسبه کنید تا ببینید تقوی را رعایت نموده اید و در طول روز آیا گناهی مرتکب شده اید و در صورتی که تقوی را رعایت ننموده اید توبه نموده و با خود شرطی را بگذارید تا دیگر مرتکب آن گناه نشوید .
4- تماشاى صحنه و فیلم هاى مبتذل و آلوده به گناه و همین طور رفتن به محیط هاى نامناسب را ترک نمائید .
5- از گفتگو با جنس مخالف، نگاه کردن به آنها، خندیدن در منظر نامحرم جدا خودداری کنید.
6- از آنجا که ممکن است ارتکاب برخی از گناهان به دلیل عدم اطلاع از آنها باشد ، لذا جهت فراگیری واجبات و محرمات دینی مطالعه بیشتری نموده و به کتابهای ذیل مراجعه فرمائید :
- مطالعه رساله عملیه مرجع تقلید خود
- پرسش و پاسخ دانشجویی شماره 18 (احکام نگاه و پوشش )
- کتاب واجبات و محرمات در شرع اسلام / آیت الله مشکینی / دفتر نشر الهادی / 1378 ش
- گناهان کبیره شهید دستغیب (ره)
دوم : خوراک شبانه
در خصوص خوراک شبانه نکات زیر را رعایت فرمائید :
1- شام را در ابتدای شب بخورید زیرا هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزدیک تر بوده و با وقت خواب فاصله داشته باشد هم خواب راحت تری خواهید داشت و هم برای نماز صبح با مشکل کمتری مواجه خواهید شد .
2- بلافاصله قبل از خواب چیزی نخورید:
اگر در فاصله ی زمانی کمتر از دو ساعت به خوابیدن، چیزی بخورید وبعد به رختخواب بروید بدن شما درگیر هضم غذا خواهد بود و این امر می تواند در خواب شما اختلال ایجاد کند و یا اصلا زمان به خواب رفتنتان را طولانی کند.
3- سعی کنید زود بخوابید ، زیرا تحقیقات نشان داده است که خواب یک سوم ابتدای شب کاملتر و با آرامش تر می باشد و لذا خستگی را از تن انسان، بهتر خارج می کند.
4- پر خوری نکنید: باید از افراط و تفریط در خوردن پرهیز شود. کم خوری غیر از نخوردن یا بد خوردن است . میزان کم خوری را رسول اکرم (ص ) چنین می فرمایند: کُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی وَ أَمْسِکْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی در حالی که اشتها داری ، بخور و در حالی که (هنوز) اشتها داری ، از خوردن دست بکش(بحار الأنوار ، ج‏59 ، ص 290) .
5- غذای مناسبی میل نمائید: کیفیت غذا جوری باشد که اعصاب و بدن سست نشود. شب ها از ماست ، دوغ ، کشک و مانند آن استفاده نشود یا در کنار آن ها چند دانه خرما یا کشمش یا مویز و مانند آن تناول شود. هر کس باید با توجه به مزاج خود، برنامه غذایی مناسبی برای خود داشته باشد. دقت کنید چه غذاهایی قوت می بخشد، چه غذاهایی سستی و نسبت به چه غذاهایی حساسیت دارید. مثلا خرما برای بعضی مزاج ها سازگار نیست ، زیرا موجب جوش صورت و دمل می شود.
6- از خوردن مال حرام پرهیز نمائید.
سوم : چگونگی خواب و استراحت برای بیدار شدن در سحر
تنظیم چرخه خواب نقش مؤثرى در عملکرد کار روزانه انسان و به موقع بیدار شدن دارد. معمولا دو نوع چرخه خواب وجود دارد. یک نوع چرخه خواب بدین صورت است که افراد تا دیرهنگام بیدار هستند در عوض صبح ها دیر از خواب بیدار مى شوند و بخشى از روز را نیز خواب هستند. نوع دیگر افرادى هستند که شبها زود مى خوابند و صبح نیز زود از خواب بیدار مى شوند . افرادى هم هستند که چرخه خواب منظمى ندارند و دائما وقت خواب و بیدارى آنها متغیر است. گاهى زود مى خوابند و دیر هم بلند مى شوند و یا بالعکس.
این افراد معمولا دچار اختلال خواب هستند یا به تدریج دچار اختلال خواب مى شوند. گرچه دو نوع اول موجب اختلال خواب نمى شود، اما آنچه با فرهنگ دینى ما سازگارتر و مناسب تر است این است که ما کارهاى خودمان را بگونه اى تنظیم کنیم که شب ها زودتر بخوابیم و صبح ها نیز حداقل یک ساعت مانده به طلوع آفتاب بیدار شویم. اگر بتوانیم قبل از اذان صبح بیدار شویم خیلى مطلوب تر است. در هر حال خواب به اندازه و کافى براى ترمیم انرژى هاى از دست رفته و آمادگى براى فعالیت هاى مجدد روز بعد ضرورى است و راهى وجود ندارد جز تنظیم یک برنامه دقیق . بنابراین راه کارهای ذیل را رعایت فرمائید :
1- زود بخوابید : بگونه ای برنامه ریزی نمائید که حداکثر تا ساعت ده شب در رختخواب خود باشید .
2- خواب قیلوله و قبل از ظهر - که استحباب شرعی هم دارد - ترک نشود. این خواب مختصر، ولی بسیار مفید است . اگر قبل از ظهر میسر نیست با فاصله ای بعد از ناهار انجام گیرد. اگر اصلا خواب روز میسر نیست ، حداقل باید دقایقی دراز کشید.
پیامبر گرامی اسلام فرمود: از خوردن غذاى سحر براى روزه‏ى روز کمک بگیرید و از خواب قیلوله براى بیدارى یارى بخواهید(شیخ حسن دیلمى‏ ، إرشاد القلوب إلى الصواب‏ ، شریف رضى‏ ، قم‏ ، 1412 ق‏ ، اول‏ ، ج‏1 ،ص 91).
3- محل استراحت خود را طوى طراحى و انتخاب کنید که مُشرف به پنجره و فضاى باز باشد تا تغییرات جوّى (رنگ آسمان و تغییرات نور هوا) براى شما ملموس باشد.
4- اگر اطرافیان شما دیر مى‏خوابند، شما سعى کنید محل خواب خود را در جائى که سر و صداى کمترى دارد و مزاحمتى براى شما نیست انتخاب کنید و هر چقدر زودتر بخوابید و هرچه خواب شما با آسودگى و در محیطى آرام صورت گیرد، بالطّبع برخاستن شما براى کارهاى صبح، بهتر و و مقدورتر خواهد شد. یکى از عللى که سبب خواب ماندن در صبح‏ها مى‏شود این است که روح و جسم انسان از لحاظ کمى و کیفى استراحت کافى برخوردار نیست. حداقل 6 ساعت خواب براى یک انسان مورد نیاز است در این مدت زمان بدن باید طورى به خواب برود که استراحت عمیق احساس شود. اگر انسان بعد از این نوع استراحت، خودانگیز از خواب بیدار شد این نشانگر خواب و استراحت به میزان مطلوب است.
5- محیط خوابتان را برای بیدار شدن مساعد کنید:
جایی که در آن می خوابید و صبح قرار است در آن بیدار شوید خودش می تواند یک عامل برای سحر خیزی باشد .هر چند این عامل در افراد مختلف متغیر است اما مثلا داشتن یک اتاق خواب منظم و مرتب و تمیز می تواند بسیار در سحرخیز بودن شما موثر باشد و نظم این اتاق سبب شود که شما احساس کنید، سر زمانی که با خود قرار گذاشته اید باید از خواب بیدار شوید.
6- به اندازه کافی بخوابید: این یکی از عوامل اصلی است که سبب می شود افراد با زود از خواب بیدار شدن مشکل داشته باشند، در اصل داشتن خواب کافی ، زود بیدار شدن از خواب را چندین بار آسان تر میکند.
7- بر تمرین دادن بدن اصرار داشته باشید: سعی کنید همیشه راس یک ساعت خاص از خواب بیدار شوید بیدار شدن از خواب در یک ساعت خاص می تواند سبب ایجاد عادت برای بیداری در آن ساعت در بدن شود و فراموش نکنید سحرخیزی تنها یک عادت است.
8- به بدن خود گوش دهید: بدن شما خیلی خوب می تواند احتیاجاتش را به شما اطلاع دهد، اگر هنگامی که صبح از خواب بیدار می شوید هنوز احساس خستگی میکنید سعی کنید شبها زودتر به رختخواب بروید بدن شما کم کم یک الگوی معین برای خوابیدن و بیدار شدن پیدا میکند و کاملا بر آن منطبق خواهد بود.
9- آداب خواب را رعایت کنید ، از جمله : وضو گرفتن ، خواندن سوره های توحید و معوذتین ، ذکر صلوات و تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا ( سلام الله علیها ) ، آیة الکرسی ، بخصوص خواندن آیه ی آخر سوره ی کهف و نیز توسل به امام زمان برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت و ... از جمله اموری است که خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می کند و این توجه و هدفمندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود . البته اگر بجا آوردن همه ی آداب خواب برایتان سخت است ، به هر میزان که مقدورتان می باشد انجام دهید .
چهارم : برای بیدار شدن می توانید از ساعت استفاده کنید . اگر زنگ ساعت شما را بیدار نمی کند بهتر است تا مدتی که خود عادت به بیدار شدن کنید ، به یکی از نزدیکان سفارش کنید که شما را در ساعت مقرر بیدار کند.
پنجم : به هنگام بیدار شدن ممکن است کسلی تمام وجود انسان را فرا گرفته باشد ، لذا برای رفع این کسلی و خواب آلودگی می توانید کارهای زیر را انجام دهید :
1- در رختخواب به خودتان برای بیدار شدن دروغ نگوئید:
همیشه سعی کنید بلافاصله بعد از بیدار شدن رختخواب خودتان را ترک کنید، اینکه با خود بگویید مثلا 10 یا 20 دقیقه ی دیگر از جایم بلند خواهم شد در حالی که بیدار شده اید اصلا به شما کمکی نخواهد کرد و هر چه بیشتر در زمانی که بیدار شده اید در رختخواب بمانید بدنتان تمایلش برای بازگشت به خواب عمیق بیشتر می شود.
2- بعد از بیدار شدن به پاس این نعمت سجده شکر بجای آورید
3- پس از بیدار شدن سپس مسواک بزنید .
در روایات آمده پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله هر شب سه بار مسواک مى‏کرد: یک بار پیش از خواب، یک بار وقتى از خواب براى نماز شب برمى‏خاست، و یک بار پیش از آنکه براى نماز صبح از خانه بیرون رود (علامه طباطبائى، سنن النبى صلى الله علیه و آله ، محمد هادى فقهى، کتاب فروشى اسلامیه‏ ، تهران‏ ، 1378 ش‏ ،هفتم‏ ، ج‏1، ص: 221).
4- می توانید یک دوش آب سرد بگیرید
5- مقداری نوشیدنی مانند چای و آب و یا میوه میل کنید
6- به فضای باز رفته و نفس عمیق بکشید و 15 ثانیه نگه دارید
7- انگیزه خود را برای بیدار شدن افزایش دهید مثلاً اگر به خوردن چیزى علاقه دارید، آن را براى صبح بگذارید و یا اگر دوستى دارید با او قرار بگذارید که یکدیگر را بیدار کنید .
ششم : محیط زندگی و تحصیل
باید توجه داشت که بسیاری از عوامل سلب توفیق از نماز صبح ممکن است برخاسته از شرایط زندگی، دوستان، محیط دانشگاه و جو حاکم بر آن باشد که می تواند در وضعیت روحی افراد تأثیر گذار باشد . بنابراین :
اولا : سعی کنید در محیط دانشگاه و زندگی خود با افرادی که بیشتر اهل معنویت، نماز و دعا و با نشاط هستند معاشرت داشته باشید و از گعده های دوستانه که توأم با گناه و رفتارهای غیراخلاقی است اجتناب کنید.
ثانیا : تا آنجا که ممکن است در فضاهای معنوی همچون مساجد نمازهای مستحبی را بجا بیاورید . چراکه فضاهایی که معنوی باشند، ناخودآگاه انسان را تحت تأثیر قرار می‏دهند و به طور غیر مستقیم، بدون حساسیت فرد، سبب تأثیر گذاری می‏شوند.
هفتم : بالا بردن انگیزه و اشتیاق به نماز
وقتى بدانیم نماز به معناى ارتباط و سخن گفتن مستقیم با خداوند بزرگ است و این بالاترین توفیقى است که یک انسان مى‌تواند از آن برخوردار باشد، سعى مى‌کند همواره خود را آماده سازد.
قرآن کریم مى‌فرماید: «...وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالاَْخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلاَتِهِمْ یُحَافِظُونَ » (انعام،آیه92)؛ « ... آنها که به آخرت ایمان دارند به آن (قرآن) ایمان مى‌آورند و مراقب نمازهاى خویش مى‌باشند.»
در این باره نکات ذیل را رعایت فرمائید :
1- کتاب‌هایى درباره اهمیت و ارزش نماز مطالعه کنید، تا شناخت شما در مورد نماز بیشتر شود
2- بدانید به هر اندازه که کارهای خوب در این دنیا خود را سخت نشان دهد در آخرت پاداش ان به همان اندازه بیشتر خواهد بود کما اینکه امام باقر علیه السلام فرموده اند : کار نیک و عمل خیر بهمان نسبتى که در قیامت سنگین و موجب سنگینى میزان انسان مى‏شود براى مردم دنیا سنگین و دشوار است. و کار زشت بر اهل دنیا خفیف و سبک است (زود انجام میدهند) همچنان که در آن جهان خفیف و موجب سبکى میزان اعمال مى‏شود(بحار الانوار-ترجمه جلد 67 و 68، ج‏2، ص: 225).
3- این نکته را باید توجه داشته باشید که عمر گذرا می باشد و فرصت ها به سرعت از دست می رود و بهترین فرصت برای خود سازی و رسیدن به کمال همین دوران جوانی می باشد .
4- سیره چهارده معصوم ، اولیاء دین و علما دینی و حالات آنها را به هنگام برپایی نماز مطالعه نمائید و به دنبال این نکته باشید که چه انگیزه ای موجب می شد تا آنها با چنین شور و حالی به نماز بپردازند .