مراقبه گام عملی خودسازی و بهترین راه وصول به کمالات معنوی به شمار می‌آید    .     چنان که دانشمندان علم اخلاق و عرفان نیز تصریح کرده اند، مراقبه اهمیت بسیار فراوان دارد؛ ‌به گونه ای که درباره جهاد با نفس، مراقبه امری لازم و ضروری است و جهاد و مبارزه با نفس اماره بدون آن کاملاً بیهوده می باشد. (امام خمینی، چهل حدیث، ص 9?)
هر سالکی در مقام سیر خود باید دست به دامان مراقبه بزند تا در سیر پرتلاطم زندگی از مسیر حقیقی عرفان دور نگردد و کشتی سلوک او با سلامت به مقصد معبود برسد. از نگاه عرفان اسلامی، مراقب باید همواره به دو نکته مهم توجه کند:
نخست: خداوند همواره محاسب و مراقب اعمال آدمی می باشد آن چنان که آیات قرآن به این حقیقت تصریح کرده اند: و ترازوهای داد را در روز رستاخیز می نهیم، پس هیچ کس [در] چیزی ستم نمی بیند، و اگر [عمل] هموزن دانه خردلی باشد آن را می آوریم و کافی است که ما حسابرس باشیم. (انبیاء 47?)
و کارنامه [عمل شما در میان] نهاده می شود، آنگاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک می بینی، و می گویند: «ای وای بر ما، این چه نامه ای است که هیچ [کار] کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، جز اینکه همه را به حساب آورده است.» و آنچه را انجام داده اند حاضر یابند، و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمی دارد. (کهف 49?)
روزی که خداوند همه آنان را بر می انگیزد و به آنچه کرده اند آگاهشان می گرداند. خدا [کارهایشان را] برشمرده است و حال آنکه آنها آن را فراموش کرده اند، و خدا بر هر چیزی گواه است. (مجادله 6?)
روزی که هر کسی آنچه کار نیک به جای آورده و آنچه بدی مرتکب شده، حاضر شده می یابد؛ و آرزو می کند: کاش میان او و آن [کارهای بد] فاصله ای دور بود. و خداوند، شما را از [کفر] خود می ترساند، و [در عین حال] خدا به بندگان [خود] مهربان است. (آل عمران 30?)
و بدانید که خداوند آنچه را در دل دارید می داند. پس، از [مخالفت] او بترسید، و بدانید که خداوند آمرزنده و بردبار است. (بقره 235?)
همان گونه که در آیات تصریح شده، خداوند مراقب حقیقی است و او حسابرس و کنترل کننده اعمال در قیامت می باشد، ‌لذا مراقبه کننده باید اعمال خود را برای رضایت الهی تطبیق دهد.
دوم: مراقبه کننده همواره باید حسابرسی در روز معاد را در نظر بگیرد و مراقبه خویش را با توجه به این اصل مهم پی گیری و تکمیل نماید.
آن روز، مردم ‍[به حال] پراکنده برآیند تا [نتیجه] کارهایشان به آنان نشان داده شود، پس هر که به وزن ذره ای نیکی کند [نتیجه] آن را خواهد دید، و هر که به وزن ذره ای بدی کند [نتیجه] آن را خواهد دید. (الزلزال : ‌8-6?) دو اصل توحید مداری و توجه به معاد برای مراقب همچون دو بال برای پرواز می باشد.
در روایات و حکایات حاکی از عرفان حقیقی اهمیت فراوانی به این شاخصه مراقبه داده شده است، برای نمونه در روایات مربوط به داستان حضرت یوسف (علیه السلام) و زلیخا آمده است که حضرت به زلیخا که پرده ای به صورت بت مورد علاقه اش انداخته بود، می فرماید:
مالک أتستحینَ من مُراقَبه جماد و لااستحیی من مُراقَبه المَلک الجَبار؟ (ورام، مجموعه ورام، ج1، ص 206?)
تو را چه شده است که از مراقبه سنگ و بت حیا می کنی، اما من از [مراقب حقیقی که] پادشاه جبار حیا نکنم؟
عبارت معروفی نیز از جنید در این مورد می خوانیم: همانا انسان با مراقبه بهره ای را که ممکن است از سوی خدا از دست بدهد، به دست می آورد. (فیض کاشانی، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ص 142 و 150?)

خدای متعال در قرآن می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید از (مخالفت) خدا بپرهیزید و هر کس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده و از خدا بپرهیزید که خداوند از آنچه انجام می‏دهید آگاه است! (حشر،18)              

­­علامه طباطبایی می‌گوید: این آیه مؤمنین را وادار می‏کند که به یاد خدای سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند، که چه می‏کنند، صالح آنها کدام و ناصالحش کدام است و صالح را هم خالص برای رضای خدا به جای آورند و این مراقبت را استمرار دهند؛ همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکی که در کرده‏های خود یافتند خدا را شکرگزارند و هر عمل زشتی دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مؤاخذه قرار دهند و از خدای تعالی طلب مغفرت کنند.( ترجمه تفسیرالمیزان ، ج‏19، ص373 و 374)

خدای متعال که خود دیده‏بان و مراقب انسان و رفتار اواست (نساء، 1)، انسان را توبیخ می‌کند که مگر نمی‏داند که خدا می‏بیند!(علق، 14) و در روایت است که رسول خدا(ص) فرمود: «احسان، آن است که خدا را چنان پرستش کنی که گویی او را می‏بینی و اگر نتوانی او را ببینی بدان که او تو را می‏بیند».(مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار، مؤسسة الطبع و النشر، بیروت، ج 67، ص 196)

امام علی(ع) انسان‌ها را بر ترک مراقبت الهی سرزنش نمودهو می‌فرماید: خود را به مراقبت از نفست بگمار.ایشان مومن را به دوام  مراقبت قلبی توصیه می‌کنندو مؤمن عاقل را کسی می‌داند که با مراقبت خود در امروز به فکر فردایش باشد و می‌فرماید: خدا رحمت کند بنده‌ای که مراقبت الهی را به جای بیاورد.

آیت ا لله عبدالکریم حق شناس در باب اهمیت مراقبه می‌گوید : شیطان کاملاً به وضعیت شما مطلع است که چه کسی احکام شرع را یک دستی گرفته و چه کسی خودش را در حضور پروردگار می‌داند و چه کسی نمی داند؛ چه کسی مراقب است و چه کسی مراقب نیست پس بنابراین حضرت امام صادقفرمودند:کسی از شر این خبیث (شیطان) محفوظ است که دایم در مقام مراقبه باشد و خودش را در حضور و محضر پروردگار بداند و در ادامه فرمودند:آن کسی که شب و روزش را بی تفاوت می‌گذراند، دایم صید شیطان است. «واماالمهمل لاوقاته فهو صید الشیطان. (مصباح الشریعه، ص 80)

اشو یکی از سردمداران عرفان نوظهور در اهمیت مراقبه می گوید: بزرگ ترین مشکل بشر این است که چیزی از مراقبه نمی داند؛ نه افزایش جمعیت، نه بمب اتمی، نه گرسنگی و نه هیچ چیز دیگر، مشکل اساسی نیست. علم به آسانی قادر به حل این مشکلات است. تنها مشکل ریشه ای که علم را یارای حل آن نیست، این است که مردم از راز و رمز مراقبه بی خبرند.( بشنو از این خموش، ص 109?)

به نظر من مراقبه حقیقت تمام شعایر دینی است. باقی چیزها – مانند فروخوردن خشم، پرهیز از کنزاندوزی، تجرد و غیره – صرفا تبعات مراقبه اند با ورود به نقطه اوج مراقبه، همه این چیزها خودبه خود حاصل می شوند. آنها به طور طبیعی به وجود می آیند. (یک فنجان چای، ص 19?)
مراقبه پادزهر تمامی زهرهای زندگی است،‌ مراقبه خوراک گوهر واقعی انسان است، بدون مراقبه، زمین محکوم به فنا است. زندگی بدون مراقبه موجب می شود که انسان صرفاً گیاهی بی شعور شود. مراقبه دارویی درونی است. (آفتاب در سایه، ص 241- 122?)