در مورد راههای تهذیب نفس توضیح دهید؟

نفس در معنای کلی آن اشاره به بعد مجرد انسان است و در قرآن مجید در چند معنی به کار رفته :
1 – روح : الله یتوفی الانفس حین موتها .... ، خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض می کند . (42- زمر)
2 – ذات و شخص : واتقوا یوما لا تجزی نفس عن نفس شیئاً ، از آن روز بترسید که کسی به جای دیگری مجازات نمی شود . (48- بقره) .
3 – تمایلات نفسانی و خواهش های وجود انسان و غرائز او : ما ابرئ نفسی ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربی ، من هرگز نفس خویش را تبرئه نمی کنم ، که نفس سرکش بسیار به بدی ها امر می کند مگر آنچه را پروردگارم رحم کند . (53 - یوسف) .
4 – قلوب و باطن : واذکر ربک فی نفسک تضرعا وخیفه ، پروردگارت را در دل خود از روی تضرع و خوف یاد کن . (205 – اعراف) .
5 - بشر اولیه : یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها وبث منهما رجالا کثیرا و نساء ، ای مردم از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید ، همان کسی که همه ی شما را از یک انسان آفرید و همسر او را نیز از جنس او خلق کرد و از آن دو مردان و زنان فراوانی در روی زمین منتشر ساخت . (1- نساء ) . (1)
در علم اخلاق مراتبی برای نفس قائلند ، که عبارتند از : نفس اماره ، نفس لوامه، نفس مطمئنه . که این ها جدای از یکدیگر نیستند بلکه نفس و روح انسان در هر مرتبه ای قرار بگیرد , اینگونه نامیده می شود.
اگر عقل به استخدام قوای حیوانی شهوت و غضب درآید , این نفس اماره است ؛ ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربی . اگر قوه ی عاقله بر قوای حیوانی غلبه یابد و مانع خطا و اشتباه انسان شود ، این نفس مطمئنه است ؛ یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی وادخلی جنتی (فجر-27 تا 30 ) . و بین این دو حالت فوق ، حالتی است که نفس حیوانی و عقل با هم کشمکش دارند ؛ این نفس لوامه است ؛ یعنی نفسی که انسان را در هنگام گناه وخطا مورد سرزنش قرار می دهد .
با توجه به ادامه ی سوال شما که فرمودید : راه های مبارزه با نفس چیست ؟ مقصود شما از تهذیب نفس، همان معنای سوم ، یعنی : تمایلات نفسانی و خواهش های وجود انسان وغرایز او می باشد .
نفسِ به این معنا , می بایست تحت کنترل عقل قرار گیرد و با نیروی بازدارنده ی ایمان آن را در حد اعتدال در آورده و از افراط و تفریط پرهیز داد ؛ چرا که اگر کنترل نشود ، سبب شقاوت وسقوط انسان می گردد .
صاحب نفس اماره ، امور زندگی خود را منطبق با حکم عقل سلیم و فطرت الهی انتخاب نمی کند ، زیرا اراده ی او در مقابل خواسته های غریزی و هواهای نفسانی , بسیار ضعیف است .
برای مبارزه با هواها و خواسته های افراطی ومنفی , چند راهکار اساسی وجود دارد :
1 – تفکر و احیای حیات عقلانی :
انسان در طبیعت پدید می آید، ولی نباید در طبیعت برای همیشه ماندگار شود، زیرا در این صورت هلاک خواهد شد، چون طبیعت هلاک شدنی است. کل شیء هالک الا وجه. قصص، 88.
آدمی در مسیر حر کت تکاملی خود حتی باید از عالم عقل نیز گذر کند و سپس به عالم عشق درآید و محبت را تجربه نماید تا به محبوب حقیقی عالم وصول یابد.
در سن تکلیف، آدمی ماموریت می یابد تا دامن از طبیعت بیرون کشد و به عالم عقل و حیات معقول که اصل انسانیت و اختیار او در آن شکل می گیرد، مهاجرت نماید. چرا؟ چون اگر انسان در طبیعت بماند و اهل دنیا شود و نتواند به زندگی عقلانی خود که همان حیات طیبه انسانی و ایمانی است، سامان دهد، از هیچگونه خطری در امان نیست و در نهایت نیز اهل دوزخ خواهد بود.
حیات معقول، یعنی زندگی مستند به حجت. در این نوع زندگی انسان دو گونه حجت دارد، حجت درونی که همان عقل و به تعبیری پیامبر درونی است و حجت بیرونی که دین و پیامبران الهی هستند. در حیات معقول انسان برای تمامی افکار، عقاید، اخلاق و رفتار خود دلیل و برهان معقول و مشروع باید داشته باشد و برای هر انتخابی که انجام می دهد، استدلال می کند و اینطور نیست که صرفا در پاسخ به امیال نفسانی، زندگی و انتخاب کند.
زندگی معقول بر اساس اندیشه شکل می گیرد و نه احساس و ادراک غریزی. در این نوع زندگی عقل فرمان می دهد نه امیال و خواسته های نفسانی. انسان در ابتدا بر اساس ادراک غریزی و احساس نیازهای طبیعی که در درونش هست، زندگی و رشد می کند، ولی بعد از سن بلوغ و تکلیف وظیفه دارد که زندگی خود را بر اساس اندیشه و عقیده سامان دهد و حیات و رشد عقلانی داشته باشد.
بنابراین مهمترین شرط مبارزه ی با نفس و قدم اول در این راه ، تفکر است . امام خمینی (رضوان الله تعالی علیه) می فرمایند : بدان که اول شرط مجاهده ی با نفس و حرکت به جانب حق تعالی تفکر است حداقل تفکر ، در این مقام عبارت است از آنکه ، انسان لااقل در هر شب و روزی مقداری ولو کم هم باشد فکر کند در اینکه آیا مولای او که او را در این دنیا آورده و تمام اسباب آسایش و راحتی را از برای او فراهم کرده و بدن سالم .... به او عنایت کرده ، این همه بسط بساط نعمت و رحمت کرده ، از طرفی این همه انبیا فرستاده و کتاب ها نازل کرده و راهنمایی ها نموده و دعوت ها کرده ، آیا وظیفه ی ما با این مولای مالک الملوک چیست ؟......

با خود خطاب کند : ای نفس شقی که سال های دراز و در پی شهوات , عمر خود را صرف کردی و چیزی جز حسرت نصیبت نشد ، خوب است قدری به حال خود رحم کنی ، از مالک الملوک حیا کنی و قدری در راه مقصود اصلی قدم زنی که آن موجب حیات همیشگی و سعادت دائمی است و سعادت همیشگی را مفروش به شهوات چند روزه ی فانی نکنی . (2) .
2- تقویت ایمان:

باورمندی به بعد مجرد و فراطبیعی هستی و روح مجرد انسان و اینکه این دو با هم پیوند دارند و کمال و سعادت انسان در گرو قرب روحانی انسان به خدای متعال است و همچنین اعتقاد به جاودانگی و ادامه حیات انسان پس از مرگ و حضور در قیامت باعث می شود که انسان نگرش و سوی زندگی اش به سمت خدا نشانه گیری شود و همت خود را در این مسیر بکار ببرد و از خواهش های نفسانی که مانع اصلی او در این مسیر هستند، دوری نماید.
3- خودسازی و تعدیل قوای غریزی:

حیات عقلانی و ایمان، زمینه و انگیزه خودسازی را در انسان به وجود می آورند. اگر انسان باور کند که مانع اصلی کمال و سعادت او غرایز لجام گسیخته و زیاده خواهی های نفس اماره است، آنگاه برای خویش برنامه خودسازی و تعدیل قوای نفسانی و غریزی تنظیم خواهد کرد و زمینه حرکت عملی در این مسیر را فراهم خواهد ساخت و خود را برای حضور در برزخ و قیامت آماده می نماید.
4- همت و تلاش برای رسیدن به مقصود :
هر قدر هدف انسان بزرگ باشد ، همت و تلاش او نیز باید بیشتر باشد ! چه هدفی بالاتر وبرتر از کسب سعادت ابدی ؟ که این سعادت حاصل نمی شود ، الا در مبارزه ی با نفس اماره و پیروز وغالب شدن بر تمایلات و خواهش های او .
بنابراین باید آستین همت را بالا زده ، در راه رسیدن به مقصود , از خطر های راه نهراسیده و تصمیم بگیریم و تلاش کنیم تا موانع راه را کنار بزنیم .
5 – عمل به قرآن وسیره ی اهل بیت (علیهم السلام) در همه ی حرکات و سکنات :
قرآن کریم ، چراغ راه کسانی است که قصد دارند به سمت حضرت حق تعالی حرکت کنند ؛ عمل به نصایح قرآن و سفارشات اهل بیت عصمت وطهارت (علیهم السلام) و پرهیز از آنچه که این دو ثقل الهی ، نهی کرده اند ، تنها راه انسان , برای مجاهده ی با نفس است .
ای عزیز به طور قطع ویقین بدان ، هیچ راهی جهت مبارزه ی با نفس و حرکت به سمت حق تعالی پیموده نمی شود , مگر اینکه انسان از طائر شریعت که همان پیروی از قرآن و اهل بیت (علیم السلام) است ، آغاز کند که با اندکی تامل در سراسر قرآن وسیره ی معصومین (علیهم السلام) درمی یابید که مهم ترین را ه سعادت , همان انجام واجبات وترک محرمات است . (3)
6 – جایگزینی لذت های مشروع به جای لذت های خلاف شرع وحرام :
بسیاری از جوانان به دلیل مجرد بودن و تأخیر انداختن درامر ازدواج ، به گناهانی که درارتباط با نیازهای جنسی است , گرفتار می شوند و همین گناهان , منشأ گناهان بسیار می گردد . لذا یکی از راه های مبارزه با نفس و گناهانی که از طریق نیاز جنسی انجام می گیرد ، ازدواج و برطرف کردن این نیاز ، از طریق مشروع است ؛ ولی اگر به هر دلیل , ازدواج ممکن نباشد ، چاره ای جز استفاده از روش های کنترلی و تقویت معنویت نیست . [ روش های کنترل از قبیل : کنترل چشم ، یعنی ندیدن صحنه های محرک ، عدم تردد در مکان های تحریک آمیز ، انتخاب دوستان متعهد ومؤمن ، و...... روش های تقویت معنویت ازقبیل : روزه گرفتن ، نماز خواندن ، توسل به اهل بیت عصمت (علیهم السلام) ، شرکت در جلسات مذهبی و.....] .
معرفی کتاب جهت کسب اطلاعات بیشتر :
1 – مسئله شناخت / استاد شهید مرتضی مطهری (رحمه الله) انتشارات صدرا ، تهران
2 – معرفت شناسی در قرآن / حضرت آیت الله جوادی آملی ، مرکز نشر اسراء
3 - معرفت شناسی / حسن معلمی ، کانون اندیشه جوان ، تهران
4 – چهل حدیث حضرت امام راحل / حدیث اول
5 – خودشناسی برای خود سازی / آیت الله مصباح یزدی
6 – تهذیب نفس / ابراهیم امینی
7 – جهاد با نفس / ج 3 / حسین مظاهری
پیروز وموفق باشید .
منابع :
1 – دکتر محمد بیستونی / لغت شناسی ومفایم قرآن کریم / ص 1179 تا 1180 .
2 – چهل حدیث حضرت امام خمینی (رضوان الله تعالی ) / ص 6 .
3 - چهل حدیث حضرت امام خمینی (رضوان الله تعالی ) / ص 7 .