با این که بسیار سعی میکنم خوش اخلاق باشم ولی بعضی مواقع اختیار از دستم می رود وبا دیگران بد اخلاقی می کنم وبعد بسیار پشیمان می شوم چه کار کنم که خوش اخلاقی برایم ملکه راسخه شود؟ و اینکه چه کار کنم تا خدا را برای خودش دوست بدارم چه کار کنم که افکار شیطانی در هنگام نماز از من دور شود چون در هنگام نماز سعی می کنم خودم را در محضر خدا حس کنم ولی این افکار همیشه مانع از این گونه نماز خواندن می شود؟

پرسشگر گرامی از سوال خوب و سازنده ی شما که نشان از صفای قلب شما دارد از شما متشکریم و امیدواریم آن چه خیر و صلاح شما است، خداوند در مسیر زندگی شما قرار دهد.
سوالات شما را در چند محور مورد بررسی قرار می دهیم.
1. از این که جان خود را می خواهید به زینت خوش اخلاقی زینت ببخشید به شما تبریک می گویم و همین تلاش و خواستن شما قابل ستایش و توجه است.
باید توجه کرد که خشم و غضب نابه‏ جا، آتشى شیطانى است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى‏شود. امام باقر-علیه السلام – می فرماید: ان هذا الغضب جمرة من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم...؛ خشم پاره آتشى شیطانى است که در قلب انسان شعله‏ور مى‏شود.....[1]
آن چه مهم است اینکه شخص عزم راسخ و جدى بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقى داشته و آن را به زیور حلم و بردبارى بیاراید. در این راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر این کار مهم، لازم و ضروری است.
براى تحصیل خوش اخلاقى و مبارزه با بداخلاقى و علاج آن، لازم است به موارد زیر توجه نماید:
الف- توجه و تأمل به ارزش خوش اخلاقى و آثار نیک آن و هم چنین تفکر و اندیشه بر آثار نا مطلوب دنیوی و آخروی بد اخلاقى برای ایجاد انگیزه و بکار بستن اراده و نیز تلاش مستمر بسیار موثر است. براى این منظور بهترین راه موجود، مطالعه‏ى روایات و آیاتى است که در زمینه حسن خلق و سوء اخلاق وارد شده است. برخى از آیات و روایات را بیان می کنیم:
قرآن کریم علت پیروزی و موفقیت پیامبر عظیمُ شأن اسلام را در تسخیر قلوب اعراب جاهلی بد اخلاق و خُشک که به فرزندان خود نیز رحم نمی کردند و آنان را زنده بگور می کردند را، چنین بیان می کند:« فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ؛ رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش خوى گردانید، و اگر تند خو و سخت دل بودى مردم از پیرامون تو متفرق مى‏شدند، پس چون امت به نادانى در باره تو بد کنند از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش کن.[2] اخلاق خوب پیامبر بود که خداوند نیز آن را می ستاید و چه زیبا است که خداوند چنین سخنی را به بنده اش بگوید:«انک لعلى خلق عظیم؛ همانا تو ( ای پیامبر) دارای خلق عظیم هستی». [3] در مورد خوش رفتاری و غلبه بر عصبانیت داستانی را برای شما بیان می کنیم.
یکی از خویشان امام سجاد –علیه السلام- نزد حضرت آمد و سخنان تند و ناسزا به آن بزرگوار گفت. امام سکوت فرمودند، تا او رفت. در این هنگام، امام به حاضران فرمود: شنیدید این مرد چگونه با من بر خورد کرد. اکنون دوست دارم همراه من بیاید تا نزد او برویم و پاسخ مرا بشنوید. امام حرکت کرد و در راه این آیه را می خواند:« و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین؛ پرهیز گاران، خشم خود را فرو می برند و نسبت به مردم عفو و گذشت دارند. خداوند نیکوکاران را دوست دارد».[4] همراهان که نخست گمان دیگری داشتند، از خواندن آیه فهمیدن امام برای انتقام نمی رود.
امام به خانه ی مرد ناسزا گو رسید و واو را صدا زد. او به گمان این که امام برای تلافی آمده، خود را آمده ی ستیز ساخت و بیرون آمد. امام فرمود: برادرم؛ ساعتی قبل نزد من آمدی و آن چه خواستی گفتی، اگر آن چه گفتی، در من هست، از درگاه خدا طلب آمرزش می کنم و اگر نیست خدا تو را بیامرزد. مرد گستاخ چنان در برابر سخنان مهر انگیز امام تحت تاثیر قرار گرفت، که بین چشمان حضرت را بوسید و گفت: آن چه گفتم، در شما نبود و اعتراف می کنم خودم به آن چه گفتم، سزاوارترم. [5]
اکنون شما را دعوت به تأمل و اندیشه در سخنان این بزرگواران می کنیم:
پیامبر خدا - صلی الله علیه وآله- می فرماید : آن که اخلاق خویش را نیکو گرداند، خداوند او را به مقام روزه گیرِ شب زنده دار رساند.[6]
پیامبر خدا صلی الله علیه وآله می فرماید: بنده ، هر چند در عبادت ضعیف باشد ، با اخلاق نیک خود در آخرت به درجات بزرگ ومنزلت های والایی دست می یابد.[7]
پیامبر خدا - صلی الله علیه وآله- می فرماید : همانا نزدیکترین شما به من در فردا [ی قیامت] وسزاوارترین شما به شفاعت من ، راست گوترین ، امانتدارترین ، خوش اخلاق ترین، ونزدیکترین شما به مردم است.[8]
این روایات بیان می دارد که برای رسیدن به اخلاق شایسته باید تمرین کرد و پشتکار داشت؛ امام علی -علیه السلام- می فرماید : در راه کسب مکارم اخلاق پشتکار و پایداری ورزید.[9] همچنین آن حضرت فرمود: نفْسهای خود را بر اخلاق نیکو تمرین دهید ؛ زیرا که بنده مسلمان، با حُسنِ خُلقِ خود به درجه روزه گیرِ شب زنده دار می رسد.[10] درحدیث دیگری از آن حضرت آمده است: اخلاق نیکو روزیها را زیاد می کند ومیان دوستان اُنس واُلفت پدید می آورد. [11] در مورد آثار دنیوی خوش اخلاقی همین بس که فرد خوش اخلاق و نرم خو را همگان دوست دارند و دوستان چنین افرادی بسیار زیاد است و از حمایت های مادی و معنوی و اجتماعی این افراد بهره مند می شود.
امام علی -علیه السلام- می فرماید : با اخلاق خوش است که زندگی خوش وخرّم می شود.[12]امام صادق -علیه السلام- می فرماید : زندگیی گواراتر از اخلاق خوش نیست [13]. امام صادق از پدرش از جدّش از امام علی -علیه السلام- از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله که به امیر المؤمنین علیه السلام فرمود : ای على! آیا تو را خبر ندهم که اخلاق کدام یک از شما به من شبیه تر است ؟ عرض کرد : بفرمایید ، ای رسول خدا. فرمود : آن که از همه شما خوش خوتر وبردبارتر و به خویشاوندانش نیکو کارتر و با انصافتر باشد.[14]
امام علی -علیه السلام- می فرماید: آن که بد اخلاق باشد خانواده اش(و دیگران) از او دلتنگ و بیزار می شوند.[15]امام علی علیه السلام می فرماید: کسی که بد اخلاق باشد، از پیدا کردن دوست وهمراه درمانَد.[16] امام صادق علیه السلام : هر که بد اخلاق باشد، خودش را عذاب دهد.[17]
پیامبر خدا -صلی الله علیه وآله- می فرماید: سه خوی از اخلاق دوزخیان است: تکبّر، خودپسندی و بد اخلاقى. [18]
امام علی -علیه السلام- می فرماید : بر اثر معاشرت با نابخردان ، اخلاق فاسد می شود و بر اثر همدمی با خردمندان ، اخلاق به درستی می گراید[19].
ب. یکى از ابعاد مهم وجودى انسان عواطف طبیعى، انسانى و ایمانى او است. ایجاد رابطه عاطفى با سایر انسانها قابل رشد و تربیت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طریق ایجاد ارتباط عاطفى با دیگران تأمین مى‏شود.
باید توجه نمود که این شادى و لذت از طریق خوش اخلاقى یعنى ایجاد رابطه‏ى عاطفى مثبت بدست مى‏آید و بد اخلاقى که در واقع همان رابطه‏ى عاطفى منفى است، موجب کدورت و عذاب زندگى مى‏باشد و دیگران را از گرد انسان دور می کند. آدمی هر گاه که کار خوب انجام می دهد، خودش حس خوبی را در درون خود احساس می کند، بنابراین بیاید با آگاهی، تلاش و توجه بیشتر حسهای خوش آیند را همواره تجربه کنیم.
ج. از راههاى دیگر تحصیل خوش اخلاقى و رفع بد اخلاقى تمرین عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با دیگران است. اگر مدتی خود را به خوش برخوردی بزنید، بعد از مدتی خوش رفتاری جزء شخصیت شما می شود. هر کس قادر است با یک تصمیم قوى عزم را جزم و با رعایت اصل تدریج و گام به گام، به تمرین عملى در این زمینه بپردازد. اگر کسى تصمیم بگیرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافیان تجدید نظر نماید و در این مدت باروئى گشاده دیگران را میهمان کند، لبى خندان و رابطه‏اى صمیمى برخورد نماید، قطعاً نتایج خوبى خواهد گرفت.
د.خوبی و خوش برخوردی با بندگان خدا در درجه ی اول شما را به رشد و به سعادت و به بندگی خدا نزدیک می کند.( مقداری بر این مطلب فکر کنید) از طرف دیگر خوش رویی با مخلوقات الهی مانند این است که در حال معامله و رفتار شایسته با خدا هستید. اگر این رنگ الهی در جلوی دید گان ما قرار گیرد، دیگر لحظه ی ما از خوش رفتاری دست نخواهیم شُست.

نکته ی دیگری این که همه ی افراد دارای ایراداتی هستند، از آن جمله خود ما، بنابراین اگر کسی رفتاری و یا حرفی زد و ما ناراحت شدیم، توجه به این که این فرد نادان است و اگر آگاهی داشت بر خورد ناشایست با ما نمی کرد، بسیار در خشمگین نشدن ما موثر است و اگر ما عصبانی می شویم، نشان از ضعف ما است که باید آن را بر طرف کنیم.
و. با عصبانیت و بد اخلاقی به چه چیزی می خواهید برسید؟ آیا تا به حال با عصبانیت مسائل حل شده است و یا مسئله حادتر شده است؟ به نظر نمی رسد، که اگر بر خود مسلط می شدید، طرف مقابل به اشتباه خود پی می برد و همه حق را به شما می دادند؟
ک. می توانید در کاغذی مواردی را که عصبانی می شوید را یاداشت کنید. بعد از 10الی 15مورد که یاداشت کردید، ببینید که بر سر چه مطالب و مسائلی دچار ناراحتی شده اید. وجوه مشترک آنها را به شناسای کنید. این کار به شما نشان خواهد داد که به چه مسائلی بیشتر حساسیت دارید و زود واکنش نشان می دهید. سعی کنید آن مسائل را با مشورت با افراد با تجربه و یا خودتان حل کنید.
گ. بر روی صفات بخشاینده، رئوف، رحمان و رحیم خدا هر روز مدتی فکر کنید و خود را غرق این صفات تصور کنید.
2. ما هنگامی که دوست جدیدی پیدا می کنیم، در ابتدا شناخت کافی از او نداریم، بنابراین محبت ما نسبت به این دوست مان کم رنگ است. بعد از گذشت مدتی وقتی از مهربانی، باوفای، خوش رفتاری و دلسوزی او اطلاع پیدا کردیم، دوست داریم بسیاری از اوقات خود را با او بگذرانیم و اگر مدتی او را نبینیم به او زنگ زده و سراغ او را می گیریم.
در رابطه ی با خدا نیز همین قضیه جاری است. هر مقدار شناخت و آگاهی شما از خداوند مهربان و بزرگ بیشتر شود و هر مقدار صفات خدا را بیشتر بشناسید؛ مانند: عالم، قادر، توانا، رئوف، رحیم و از این قبیل صفات بزرگ را هر چه بیشتر بشناسید، عشق و علاقه ی شما به پروردگارتان شعله ور تر می گردد و خدا را به خاطر این همه اسماء و صفات بلند و بزرگ خواهید ستایش کرد. از این رو هر روز هر مقدار که می توانید قرآن بخوانید و در آیاتی که صحبت از صفات و اسماء خداوند است، فکر کنید.
3. در مورد نماز که بیان فرموده بودید افکار شیطانی مزاحمتان می شود، نمی دانیم منظورتان از شیطانی چیست؟ اما اگر این را می خواستید بیان کنید که به افکار دیگری غیر از یاد خدا بوده اید این امر طبیعی و عادی است و ما باید تلاش کنیم، تا در نماز قلب مان متوجه خدا باشد. به هر صورت راه حل را خدمتان بیان می کنیم. نماز از جمله اعمالی است که رأس دین به شمار می رود. پیامبر خدا - صلی الله علیه و آله- می فرمایند : باید بیشترین هَم تو نماز باشد ؛ زیرا نماز بعد از پذیرفتن دین , در رأس اسلام است.[20]اول چیزی که بعد از اقرار به وحدانیت خدا از انسان سؤال می شود , نماز است. اگر نماز قبول شد بقیه ی اعمال انسان قبول می شود و اگر نماز رد شد , بقیه ی اعمال نیز رد می شود.
ذهن و روان آدمی طوری است که به هر چیزی مشغول شد، در اوقات دیگر نیز به همان جهت میل و گرایش پیدا می کند. اگر انسان در طول روز توحیدی زندگی کند, یعنی با باید دائم حق تعالی بسر برد, در نماز هم موفق به حضور قلب خواهد شد, با این توضیح هر مقدار در طی روز در موقع کار، تحصیل و در جمع دیگران حضور خدا را احساس کنیم و توجه به او داشته باشیم، در نماز توجه مان به خالق مان بیشتر خواهد شد. اما اگر تمام روز انسان به یاد دنیا و لذت های دنیوی باشد, در نماز هم ذهنش معطوف به همان خواهد بود.
در روایات کلید نماز وضو ذکر شده است. بنابراین با حضور قلب وضو گرفتن و توجه به معانی دعاهای مربوط به آن را که در مفاتیح ذکر شده، در ایجاد حضور قلب موثر است.
قبل از نماز یک دقیقه بنشینید و فکر کنید که با چه کسی می خواهیم سر صحبت را باز کنید. ضروری است، قبل از خواندن نماز توجه کنیم که یک موجود نیازمند به در خانه ی یک بی نیاز ایستاده، بعد از مدتی رعایت به این نکات حال و هوای نماز ما را بسیار تغییر خواهد داد. مرحوم آقای بهجت(ره) در مورد حضور قلب می فرمایند: هر جای نماز که توجه تان به خدا افتاد و به یاد او افتادید این حالت را حفظ کرده و توجه خود را حفظ کنید. ضمناً گام به گام و به مرور زمان باید به خواسته های خود برسید و بیش از توان تان به خودتان فشار نیاورید.
پیامبر خدا - صلی الله علیه وآله- می فرماید: فردی از شما شب برمی خیزد وخود را برای طهارت آماده می کند و بر او گرههایی است [ که نمی گذارند برای نماز ودعا برخیزد ] . پس شروع به وضو می کند . چون دستش را بشوید، یک گره گشوده می شود وچون صورتش را بشوید، گره دیگری گشوده می شود ... پس خداوند به پرده نشینان [عالم غیب] فرماید : به این بنده من بنگرید که خود را آماده می سازد تا از من درخواست کند . هر چه بنده ام از من بخواهد به او می دهم[21] .
با تمرین، بردباری، توکل به خدا و توسل به امام زمان –علیه السلام- همه ی مسائل حل شدنی است.
جهت مطالعه ی بیشتر؛ نراقی،
1. ملا محمد، معراج السعاده، نشر هجرت.
2. شجاعى، استاد محمد، مقالات (تهران: سروش، چاپ اول 1368)، ج 2 صص 234-258.
3. شهید دستغیب، صلوه خاشعین.
-------------------------------
[1] . اصول کافى، تصحیح و تعلیق: على‏اکبر غفارى، (تهران: دارالکتب الاسلامیه)، ج 2، ص 304.
[2] . آل عمران/ 159.
[3] . قلم/4.
[4] .آل عمران/134.
[5] . آموزه های اخلاقی- رفتاری امامان شیعه -علیهم السلام-، محمد تقی عبدوس و محمد محمدی ری شهری، بوستان کتاب، ص623.
[6] . میزان الحکمه، ج3، ص467 .
[7] . همان،ج3، ص467 .
[8] .همان، ج 5، ص 593 .
[9] . همان،ج3، ص 472 .
[10] . همان،ج3 ، ص 470 .
[11] . همان، ج 3، ص 480 .
[12] . همان،ج8، ص 330.
[13] . همان،ج3، ص467 .
[14] . همان، ج3 ، ص 470 .
[15] . همان،3 ص 484 .
[16] . همان،3 ص 484 .
[17] . همان،ج3، ص 485 .
[18] . همان،ج 2، ص 365 .
[19] . همان،ج 6، ص 189.
[20] . همان، ج 7، ح 10529.
[21] . همان، 6ج، ص 340 .