چگونه یک برنامه عملی برای زندگی داشته باشیم؟ برنامه قابل اجرا برای استفاده هر چه بهتر از فرصتها و رسیدن به اهداف؟

بى‏تردید آنچه مطرح کرده اید، مشکل بسیارى از جوانان عصر حاضر است . احساس مسؤولیت شما پرسشگر گرامى قابل تقدیر و تحسین مى‏نماید. ما به سؤال شما که حاکی از حساسیتتان به این موضوع است ارج می نهیم و نشانه هوشیاری و توجه شما می دانیم گرچه بسیاری از افراد از این موضوع غافلند و دنبال این هستند که هر طور شده وقت خود را بگذرانند و روزشان را شب کنند.
غنیمت شمار، این گرامى نفس---که بى‏مرغ، قیمت ندارد قفس
مکن عمر ضایع به افسوس و حیف---که فرصت، عزیز است: الوقتُ ضیف!

«برنامه ریزی»
یکى از امتیازات برنامه ریزى این است که احساس خوب بودن و احساس موجودیت به انسان دست مى‏دهد. انسان داراى برنامه در صحنه است نه تماشاگر صحنه. به عبارتى دیگر او فعال و بازیگر نقش خویش است نه تماشاگر صرف و منفعل که اصطلاح نازیباى (نعش در برابر نقش) را دارد.
«برنامه» حامى و پشتیبان لحظات شماست مخصوصاً هنگامى که نمى‏دانید چه کار باید بکنید و تقدیم و تأخر فعالیت‏ها از کفتان خارج مى‏گردد برنامه، تصویرى از کارها، فرصتى براى انتخاب و زاویه‏اى روشن در تاریکى و ابهام به شما هدیه مى‏کند و بر سفره دلتان مى‏نشیند و با شما سخن مى‏گوید.
لذا اگر برنامه ریزى را جزء زندگى خود به شمار آوریم و به آن عادت داشته باشیم در حقیقت به طرق مختلف استعدادهاى خویش را شکوفا مى‏سازیم و مبهم‏ترین لحظات زندگى را به صحنه روشن فعالیت، تلاش، شکوفایى، رشد، بهره ورى، و ارتقاء روز افزون مى‏کشانیم. در عصر ارتباطات و پیشرفت های شگرف برای کسب علم و دانش و رشد فکری و اجتماعی و معنوی ، انسان نیاز به برنامه ریزی و تنظیم اوقات دارد، اسلام به عنوان کاملترین دین الهی که برای بشریت آمده بر مسئله برنامه ریزی تأکید و پافشاری نموده است.
برای برنامه ریزی در کلیه امور باید اهداف دقیق و روشنی داشته باشید. این مسأله در برنامه ریزی تحصیلی حائز اهمیت فراوانتری است. ضمن تعیین شفاف هدف نهایی زندگی, برای خود روشن کنید اهداف بلند مدت شما کدامها هستند، اهداف کوتاه مدت کدامها هستند. زمان دقیقی برای هر یک از اهداف کوتاه مدت تعیین کنید.
توجه کنید هر چند یکسری اصول کلی برای برنامه ریزی زمانی وجود دارد، اما معمولا برنامه زندگی هر فردی مختص به خود اوست. به این دلیل که افراد مختلف فعالیتهای مختلف دارند، اولویت بندی مختلفی دارند و سرعت عمل متفاوتی دارند.
اگر مایل هستید که از زمان خود استفاده بیشتری ببرید، قبل از همه باید بدانید در حال حاضر وقت شما چگونه می‌گذرد؟ چه زمانهایی را از دست می‌دهید و چه زمانهایی سرتان را شلوغ می‌کنید؟ فکر کنید چه وقتهایی را از دست دادید؟ کجاها تأخیر داشتید؟ یک راه مناسب برای اینکه به سؤالات فوق و سؤالات مشابه دیگر جواب دهید این است که یک دفتر یادداشت برای خود تهیه کنید و فعالیتهای روزانه خود را در آن تثبیت کنید. یادتان نرود حتما مدت زمان صرف شده برای هر فعالیت را نیز یادداشت کنید. به این ترتیب و با این برنامه شما می‌توانید نقاط ضعف و قوت برنامه فعلی خود را شناسایی کنید و متناسب با شرایط شخصی خودتان برنامه ریزی کنید.
اصل برنامه ریزی و تقسیم ساعت های شبانه روز در حقیقت به عهده ی خود شماست؛ کمکی که از ما برمی آید برشماری اصولی است که لازم است در برنامه ریزی رعایت شود. برای برنامه ریزی بهتر برای کارهای زندگی روزمرّه و استفاده بهینه از زمان، ضروری است به اصول و قواعدی که ما را یاری می رساند به جدّ توجه داشته باشیم.
1- اولویت بندی کارها
کارهای روزانه ما سه گونه اند: الف: امور فوری و اهم ب: کارهای مهم و متوسط، ج: امور عادی و معمولی و غیر مهم. اگر کارها درست اولویت بندی شود در موضوعات جزئی و بی اهمّیت وقت صرف نمی شود، بلکه برای وظائف اهم و مهم سرمایه گذاری می شود.
حضرت علی-علیه السلام- در این زمینه می فرماید:«من اشتغل بغیر المهم ضیّع الاهمّ؛ هر کس به چیزی که مهم نیست بپردازد، آنچه را که اهمّیت بیشتری دارد از دست می دهد». [1]
2- مشورت
مشورت و کمک گرفتن از نظرات و تجربیات دیگران اصل مهمی است در زندگی، خصوصاً در برنامه ریزی های گروهی، مشورت امر ضروری تر است چون هم باعث غنای برنامه ریزی می شود و هم عامل جذب و همکاری دیگران. حضرت علی-علیه السلام- زیبا فرموده، آنجا که می گوید:«من جهل وجوه الآراء اعیته الحیل؛کسی که از آرای گوناگون آگاه نباشد (چاره اندیشی نتواند و) برنامه ریزی او را خسته خواهد کرد».[2]
3- به هم نزدن برنامه
برنامه ریزی وقتی ظریف و دقیق بود، باید با جدّیت تمام اجرا و عملی گردد به هیچ وجه اجازه ندهیم کارهای دیگر مانع انجام آن گردد، اما مقداری انعطاف داشتن در برنامه لازم است. به این معنا که اگر در زمان مقرر نتوانستید آن را انجام دهید-به خاطر تداخل با کار دیگر-در زمان دیگر برنامه را ادامه دهید.
4- توکل و توسّل
با همه برنامه ریزیهای دقیق در انجام کارها تکیه بر خدا باشد تا او توفیق را رفیق انسان سازد. حضرت علی-علیه السلام- فرمود:«لا ینفع اجتهادٌ بغیر توفیق؛ تلاش (در کنار برنامه ریزی) بدون توفیق (الهی) سود نخواهد بخشید (و به جایی نخواهد رسید) »[3] و همین طور توسّل به پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) در کنار برنامه ریزی و تلاش فراموش نشود.
هر روز فعالیت های روزانه خود را ارزیابی کنید و پایان روز و قبل از آن که به بستر بروید بررسی کنید که کدام یک از کارها و وظیفه های مقرر شده را انجام داده اید و کدام یک را نیمه کاره رها کرده و انجام نداده اید، نسبت به فعالیت های انجام شده خود را تشویق کرده و به خود آفرین بگویید و پاداشی را در نظر بگیرید و نسبت به انجام نداده ها خود را تنبیه کرده مثلا خود را جریمه مالی کنید و صدقه ای را به مستمندان بدهید و یا ....
اراده خودتان را با پیگیری و استمرار در کارها تقویت کنید و به یاد داشته باشید زندگی و سرمایه عمر برای انسان نعمتی بی بدیل و فرصتی بی نظیر است که اگر از دست برود هرگز قابل بازگشت نیست.

«برنامه جامع»
از آنجا که انسان از دو بعد جسمی و روحی تشکیل شده و دارای نیازها و امیال متعدد مادی و معنوی است، برنامه ریزی ما هم باید جوابگوی این نیازها باشد. از این روی امیر المؤمنین -علیه السلام- فرمودند:«انسان با ایمان، شبانه روز خود را سه بخش می کند، در بخشی به عبادت خدا می پردازد، در بخشی به امور معیشتی همت می گمارد و در بخشی هم به استراحت و لذت مجاز و دلپسند خود روی می آورد».[4]
این سخن حضرت ناظر به ابعاد مختلف وجودی انسان بوده و چارت کلی برنامه را مشخص می سازد.
بخش اول : اعمال عبادی
لازم به توضیح است که لازم نیست یک انسان 8 ساعت مشغول عبادت شود. روزی امیرالمؤمنین -علیه السلام- از بازار بصره می گذشت فرمود:«ای دنیا پرستان! روزها قسم یاد می کنید و شب ها در بسترهای خود به خواب می روید و ... پس چه زمانی زاد و توشه کسب خواهید کرد. مردی از حضرت پرسید:یا امیرالمؤمنین! اینان باید کسب معاش کنند. چه کنیم؟حضرت فرمود:طلب معیشت از راه حلال، انسان را از عمل آخرت باز نمی دارد».[5] طبق این روایت حضرت علی -علیه السلام- اعتراض به غفلت آنان دارد که دائماً قسم یاد می کنند و فراموش کرده اند کجا هستند.
اگر انسان در چارچوب احکام خدا حرکت کند، حتی کار او هم عبادت محسوب می شود. مهم این است که خود را گم نکنیم.
علاوه بر برنامه های ثابت عبادی یک مؤمن مانند نماز ، روزه و...(انجام عبادات و ترک محرمات)، از برنامه هایی که باید در بخش اول قرار داده شود، ارتباط با قرآن به صورت روزانه است. این ارتباط به صورت های مختلف می تواند باشد. حداقل آن خواندن چند آیه و تفکر در آن است. حتی قرائت تنهای قرآن هم برکت آفرین است، زیرا قرآن تماماً نور است .
از دیگر برنامه های عبادی که باید حداقل در برنامه هفتگی خود قرار دهیم ارتباط با دعاهای مذهبی است.دعای کمیل، ندبه ،زیارت عاشورا و... .این دعاها با مضامین و معانی بلندی که دارند، تاثیر به سزایی در سازندگی انسان دارند.
بخش دوم: کسب معیشت
بخشی از روز هم مخصوص کسب معیشت صحیح است که در صورت نیاز خانواده و فرزندان از نظر شرعی واجب نیز می باشد.
بخش سوم: استراحت و تفریح و لذت مجاز
این بخش، بسیار مهم و متأسفانه در میان برخی مؤمنان، فراموش شده است. امام علی -علیه السلام-می فرماید:«همانا شب وروز تو فرصت کافی برای رسیدن به همه امور ونیازهایت نیست؛ پس آنها را میان کار واستراحت خود تقسیم کن».[6] تفریح، استراحت و لذت مجاز، انسان را شاداب و روح او را سالم نگه می دارد تا بهتر به دو بخش دیگر یعنی عبادت و کسب معیشت بپردازد. اگر انسان با نیت خالص و برای بهبود کیفیت عبادت و کسب معیشت به استراحت و تفریح بپردازد، حتی این تفریح و استراحت هم عبادت محسوب می شود، زیرا در جهتِ رسیدن به قرب الهی است.
ورزش نیز در همین بخش می گنجد و برای همه مخصوصاً انسان مؤمن لازم و ضروری است.

«فرصت»
اگر فرصت ها را دریابید، دُر خواهید یافت. چرا که معلوم نیست همواره این فرصت برای ما و شما باشد. پیامبر خدا -صلی الله علیه وآله- می فرماید:«هر کس دَر کار خیری به رویش گشوده شود، باید در استفاده از این فرصت بشتابد؛ زیرا او نمی داند که این در کی به رویش بسته می شود»[7]و چه بسا دیگر با کار دیگری نشود آن را جبران نمود.
فرصت آن پشه راندن هم نبود---از نهیب حمله‏ى گرگ عنود
گاهی فرصتی به انسان رو می آورد در آن هنگام باید تمام تلاش خود را برای بهره برداری از آن بکار گیرد. امام علی -علیه السلام-می فرماید:«شتاب کردن در کاری پیش از توانایی بر آن و درنگ کردن بعد از دست یافتن به فرصت، نشانه حماقت است». [8]
توبه را بار دگر سیلاب برد---فرصت آمد پاسبان را خواب برد

«غنیمت شمار»
این حدیث را در زندگی اگر سر لوحه ی کار خود قرار دهیم، از زندگی خود نهایت استفاده را خواهیم برد. پیامبر خدا -صلی الله علیه واله-می فرمایند:« چهار چیز را پیش از چهار چیز غنیمت شمار: جوانیت را پیش از پیری خود، تندرستیت را پیش از بیماریت، توانگریت را پیش از نیازمندیت و زندگیت را پیش از مرگت».[9]
رفت عمرش چاره را فرصت نیافت---صبر بس سوزان بد و جان بر نتافت

«زندگی»
به نظر می رسد اگر تعریف صحیحی از زندگی بدست آورید، و جایگاه خود را در جهان بیابید؛ تمام توان و تلاش خود را برای رسیدن به اهداف عالیه ی خود بکار خواهید گرفت. چرا که در این صورت خواهید فهمید که یک بار در این دنیا پا نهاده اید و همین یک بار فرصت هر کاری را دارید. این خود شناسی بسیار حائز اهمیت است.
هدف اصلی ما باید حرکت به سوی خدا باشد؛ چرا که از او هستیم، به سوی او می رویم، پس باید برای او باشیم. در حقیقت زندگی فرصتی است برای خدایی شدن انسان. بقیه ی اهداف و کارها تحت شعاع این اصل اساسی قرار می گیرد، بدون افراط و تفریطی.

«بزرگان»
برای داشتن زندگی موفق مطالعه ی زندگی افراد موفق و بزرگ لازم می نماید، و در این که انسان چه برنامه ی باید داشته باشد، و چگونه حرکت کند حائز اهمیت است. از این رو زندگی نامه ی بزرگان، خصوصاً اولیاء دین که با برنامه و هدفی مشخص و اراده ی پولادین قُله های انسانیت را طی کردند، قابل مطالعه و توجه است. از این رو است که پیامبر به عنوان الگو برای ما معرفی شده است«َقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیراً؛مسلّماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نیکویى بود، براى آنها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد مى‏کنند».[10] موفق و پیروز باشید.
-------------------------------
[1] . میزان الحکمه، ح14211.
[2] . میزان الحکمه، ج3، ح4502
[3] . منتخب میزان الحکمه، ص541، ح6620 .
[4] . نهج البلاغه/حکمت 365.
[5] . زهد اسلامی،سید محمد شفیعی مازندرانی ص68.
[6] . میزان الحکمه،ج 4، ص 508.
[7] . میزان الحکمه،ج 3، ص 551.
[8] . میزان الحکمه،ج 3، ص 235.
[9] . میزان الحکمة / ج 8 / ص 4035.
[10] . احزاب/21.